O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti amirov s

 
 
Elektrotexnik qurilmalarning quvvat koeffitsiyenti va uning mohiyati. 
Quvvat koeffitsiyentini oshirish usullari va hisoblash asoslari 
Elektr energiya iste'molchilari amalda asosan aktiv-induktiv xarakterli bo'ladi 
va yuklama tokining fazasi manba kuchlanishi fazasidan orqada qoladi. 
Yuklama quvvat koeffitsiyentining kamayishi yuklamadan o'tuvchi tokni 
oshiradi, chunki 

cos
/
U
P
I

. 
Sinusoidal tok generatorlari ma'lum bir 
nom
nom
nom
I
U
S

quvvatga 
mo'ljallangan bo'ladi, ya'ni 
nom
U
nominal kuchlanishda ular faqat belgilangan 
nominal 
nom
I
tokdan oshmagan yuklamaga ulanishi mumkin. 
Shu sababli yuklamaning quvvat koeffitsiyenti past bo'lganda generator toki 
belgilangan nominal qiymatdan oshmasligi uchun uning aktiv quvvatini 
kamaytirish kerak bo'ladi. Bunday hollarda generator tok bo'yicha to'la yuklangan 
bo’lsa-da aktiv quvvat bo'yicha to'la yuklanmagan bo'ladi. 
Generator va birlamchi motordan iborat elektr manbaining umumiy foydali 
ish koeffitsiyenti har bir uskunaning foydali ish koeffitsiyentiga bog'liq bo'lib, 
birlamchi motorning ishi asosan generatorning aktiv quvvatiga bog'liq. Shu sababli 
generatorni aktiv quvvat bilan to'la yuklanmasligi birlamchi motorni va umuman 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
91 
energetik qurilmaning foydalanish koeffitsiyenti pasayishiga olib keladi. Bundan 
tashqari uzatish liniyasidagi quvvat isrofi katta bo'ladi: 
,
cos
2
2
2
2

U
P
r
I
r
Р
l
l



bu yerda 
l
r
-uzatish liniyasining aktiv qarshiligi. 
Ifodadan ko'rinib turibdiki, yuklamaning quvvat koeffitsiyenti qancha kam 
bo'lsa, quvvat isrofi shuncha ko'p bo'ladi. Binobarin, yuklamaning quvvat
koeffitsiyenti qancha kam bo'lsa, uzatish liniyasidagi quvvat isrofi shuncha ko’p 
bo’ladi. Quvvat koeffitsiyenti manba quvvati qanday foydalanilayotganligini 
bildiradi. 
Elektr uskunaning quvvat koeffitsiyentini oshirishning uchta usuli mavjud: 
1. Induktiv xarakterli yuklamaga kondensator batareyalarini parallel ulash. 
2. Induktiv xarakterli yuklamaga kondensatorni ketma-ket ulash. 
3. Elektr tarmog'iga sinxron motor ulash. 
Quyida birinchi usulga binoan qo'llaniladigan kondensatorlar batareyasi 
sig'imini hisoblash uslubini ko'rib chiqamiz. 2.26-rasmdagi vektor diagrammadan 
I
tok bilan 
U
kuchlanish orasidagi kerakli burchak siljishini olish uchun sig'im 
shoxobchadagi 
I
C
tok yuklamaning kompensatsiya qilishdan avvalgi reaktiv tashkil 
etuvchi 
yuk
r
I
.
tokidan kompensatsiya qilingandan keyingi 
r
I
toklarning ayirmasi 
teng bo'lishi kerak: 
.
.
r
yuk
r
C
I
I
I


Bu ifodadagi toklarni yuklama tokining aktiv tashkil etuvchisi
a
I
orqali 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
yuk
a
yuk
r
tg
I
I


.
va 
.

tg
I
I
a
r

Natijada quyidagilarni yozish mumkin: 


.


tg
tg
I
I
yuk
a
C


Bu ifodada kondensator uchun 
C
U
I
C


ekanligi 
va 
a
I
tokni quvvat va kuchlanish orqali ifodalab, ifodani quyidagicha yozishimiz 
mumkin: 


.
)
/
(



tg
tg
U
P
C
U
yuk


Oxirgi ifodadan kondensator batereyasining sig'imini topamiz: 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
92 


.
2
U
tg
tg
P
C
yuk





Odatda kondensator batareyalari yordamida 
)
96
,
0
92
,
0
(
cos


gacha 
oshiriladi. Quvvat koeffitsiyentini bundan katta bo'lishi texnik-iqtisodiy 
ko'rsatgichlarga ko'ra maqsadga muvofiq emas.