O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

«fiziokratizm tizimi qanchalik 
nomukammal bo„lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g„oyalar 
ichida haqiqatga eng yaqini edi»,
– deb aytgan. Bu ta‘limotning 
merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi 
ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklovlarini bekor qilishni 
taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlarning boylik tezisi ayniqsa, 
uni yaratishdagi mehnatning ahamiyati diqqatga sazovor: boylik – bu 
jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste‘mol qiymatlari 
yig‗indisidir. Bu tezis A.Smit tomonidan ham qabul qilingan.
Kapital va uning ikki qismga ajratib ko‗rsatilishi (asosiy va 
aylanma), takror ishlab chiqarish jarayonining tahlil qilinishi, erkin 

---

107 
sohibkorlik to‗g‗risidagi g‗oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi 
iqtisodiy ta‘limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir.
Qishloq 
xo‗jaligini 
rivojlantirish 
uchun 
erkin 
bozor 
munosabatlariga 
o‗tish va dehqonchilikdan olinadigan soliqni 
kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o‗tish kerakligi to‗g‗risidagi 
fikrlar nihoyatda qimmatlidir. Chunki sohibkor va tadbirkorlar shaxsiy 
manfaatdorlik bo‗lgan sharoitda ishlab chiqarishni tez rivojlantirishga 
intiladilar. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor 
munosabatlarining unsurlarini asosan to‗g‗ri hal etib berdilar. 
Xalq xo‗jaligi tarmoqlari o‗rtasida muayyan mutanosiblik bo‗lgan 
sharoitda takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonining uzluksiz 
davom etishi mumkinligi aniqlab berildi. Bu muammoni hal etishda 
fiziokratlar 
tomonidan 
mamlakatdagi 
uch 
sektor 
o‗rtasidagi 
munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda ayniqsa, hozirgi davrda 
bunday sektorlar juda ko‗p bo‗lib, ular o‗rtasidagi aloqalar Nobel 
mukofoti sohibi V. Leontevning «xarajatlar - ishlab chiqarish» 
balansidan tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Hozirgi davrda bunday balans 
tarmoqlararo balans, deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlilda va 
umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Undagi g‗oyaning 
kurtaklari fiziokratlar asarlarida yaratilgan bo‗lib, u klassik iqtisodiy 
maktab ta‘limoti zanjirining ajralmas qismi sifatida muhim o‗rin 
egallaydi.
Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta‘limotlari nuqtayi 
nazaridan fiziokratizm g‗oyalari o‗z ahamiyatini tezda yo‗qotdi va 
o‗tkinchi xarakterga ega bo‗ldi. Chunki jahon ijtimoiy va iqtisodiy 
hayotidagi o‗zgarishlar nisbatan mukammal g‗oyalarning ishlab 
chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro‗y berdi. Ayniqsa, 
boylikni faqat dehqonchilik bilan bog‗lab tushuntiruvchi fiziokratizm 
g‗oyalari sanoat inqilobi natijasida yuz bergan o‗zgarishlar tufayli tez 
unutilayozdi. Bu holat iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning 
so‗nishini eslatadi.
Fiziokratlar Kenening iqtisodiy jadvalini o‗zlarining nazariy 
yutuqlarining gultoji, deb hisoblashadi. Iqtisodiyotdagi turli tarmoqlar 
o‗rtasidagi pul daromadlari tasviri va sof mahsulotning yillik 
aylanmasini yaqqol tasvirlab bergan Kene jadvali iqtisodiyot rivojida 
yirik metodologik olg‗a siljish sifatida tan olinadi. Fiziokratlar 
iqtisodiyotning turli tarmoqlari o‗rtasidagi bog‗liqlikni nazariy jihatdan 
o‗rganish bilan chegaralanmay ularning o‗lchamini – miqdorini 
aniqlashga harakat qilishgan.

---

108 
Bu iqtisodiy jadval iqtisodiyotning turli sektorlaridagi o‗zaro 
bog‗liqlikni ko‗rsatib bergan. Keyingi merkantilistlarning ba‘zilari bu 
bog‗liqliklarni o‗rganib chiqdi va ularning ta‘siridagi umumlashma 
Adam Smit izlanishlariga asos bo‗ldi hamda bozor iqtisodiyoti 
ta‘limotini to‗ldirdi.
Fiziokratlar nazarida hukumatning ko‗plab qarorlaridan eng 
omadsiz qarori Fransuz g‗alla eksportiga qo‗yilgan taqiq edi. Ularning 
fikricha, bu qaror Fransiyada g‗alla narxini past darajada ushlab turdi va 
shuning uchun qishloq xo‗jaligi rivojiga to‗siq bo‗ldi. Fiziokratlar 
manufakturaning rivojlanishini taxmin qila olishmaganligi sababli 
hukumatning aralashmaslik siyosati Fransiya qishloq xo‗jaligida feodal 
iqtisodiyotning kichik xo‗jaliklari yiriklashib, bamisoli rivojlanishga 
olib keladi, degan xulosaga kelishgan. Shu sababli Fransiya iqtisodining 
boyligi va qudrati o‗sadi. Merkantilistlar sof mahsulot ayriboshlash, 
xususan ayriboshlashning xalqaro shakllari natijasida yuzaga keladi, 
shuning uchun siyosat qulay savdo balansini ta‘minlashga yo‗naltirilgan 
bo‗lishi kerak, deb ta‘kidlashadi.
19