O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Umumiy muvozanat nazariyasining ilk alomatlari 
Umumiy muvozanatni mos ravishda amaliyotga tatbiq qilish oson 
ish bo‗lganligi sababli, 1874-yilda Valrasninng ―Sof iqtisodiyot element-
lari‖ asarida bu yangi g‗oya bo‗lmaganligi hayratlanarli hodisa emas edi. 
Dastlabki mualliflar iqtisodiyotning turli sohalarini birlashtiradigan 
nazariy qarashlarga ega edilar. Masalan, Kyuznening iqtisodiyotning 
turli sektorlarida yillik mahsulotlar oqimini kuzatish natijasida ishlab 
chiqqan iqtisodiy jadvalida ushbu qarashlar keltirgan. Shu kabi Adam 
Smit ham iqtisodiyotning turli sohalari orasidagi chuqur bog‗lanishlarni 
aniq ta‘riflab bergan. Lekin ular o‗zaro bog‗liqlikni tushuntirib bergan 
bo‗lsalarda, qonuniy andoza yaratishmadi. 
1838-yilda A. Kournot (1801-1877) ba‘zi mikroiqtisodiy muam-
molarni tahlil qilish jarayonida iqtisodiyotning o‗zaro bog‗langanligini 
qonuniylashtirishda oldinga siljishga muvaffaq bo‗ldi. U korxona 
nazariyasi muammolarini matematik usulda tushuntirib berishga erishdi 
va buni marjinal narx va marjinal ishlab chiqarish o‗zaro teng bo‗lganida 
foyda maksimal bo‗lishini isbotlash uchun hisob- kitobdan foydalandi. 
Shunday qilib u korxona nazariyasi uchun Jevons va Menger tanlov 
nazariyasi uchun qilgan ishni bajardi: u buni marjinal terminlar bilan 
ifodaladi. Bundan tashqari u evristik
31
va arifmetik tahlillariga to‗sqinlik 
qilgan Kournot Jevons va Menger ortidan ketmadi. Uning matematik 
bilimlari iqtisodiyot ichidagi bog‗lanishlarni tushunishiga yordam berdi 
va Valrasga oldindan bashorat qilishga yordam berdi. Kournot ushbu 
xulosalarida haq edi, ya‘ni ―iqtisodiy tizimning biror qismiga tegishli 
bo‗lgan masalani qat‘iy va butunlay hal qilish uchun muhokamaga butun 
tizimni kiritish kerak‖ deb ko‗rsatdi
32
. 
31
Eristika – bahs munozara orqali haqiqatni topish. 
32
Antoine Augustin Cournot, 
Researches into the Mathematical Principles of the Theory of Wealth
, trans. Nathaniel 
T. Bacon (New York: Macmillan, 1897), p. 127. 

---

207 
Shunga qaramasdan Kournot umumiy muvozanat modeli 
tuzilishini 
qabul 
qilish 
uchun 
matematik 
tahlil 
yetarlicha 
rivojlanmaganligini sezardi. J.H.Fon Tyunen (1783-1850) ham iqtisodiy 
nazariyadagi muammolarni hal qilish uchun hisobdan foydalangan. 
Kournot kabi iqtisodchi olimlarning matematik mulohazalari umumiy 
muvozanat modelini bir vaqtda sodir bo‗ladigan tenglamalar tizimi kabi 
tasavvur qilishga olib keldi. Balki ular Valrasga nisbatan yaxshiroq 
matematik bo‗lishganligidan (Valras Fransiyadagi nufuzli Ekol 
Politexnik ga kirish imtihonlaridan o‗ta olmaganligidan qatnasha 
olmagan edi, Kournot esa aqlli matematik sifatida E‘tirof etilgandi), 
Kournot va Tyunen fikrlarni o‗lchashning imkonsizligi va muammoni 
bo‗ysundirish uchun zarur g‗oyalarning ko‗pligi sababidan umumiy 
muvozanat nazariyasining murakkablashgan aloqalariga to‗xtalib 
o‗tishmagan.
Valras o‗z navbatida boshqalar yurishga qo‗rqadigan yo‗lga qadam 
qo‗ydi. Shu kabi Leon Valras iqtisodiyot modelini shakllantirishda 
matematik notiqlikni qo‗llab umumiy muvozanatga aniqlik va ochiqlik 
ko‗rinishini berdi. Uning amalga oshirgan ishlari, shuningdek, abstrak 
modelni qurishga va matematikani qo‗llashga urg‗u berganligi sababli 
uni ajdodlari singari maqtalishga loyiq, deb e‘tirof etish mumkin. 
Biz Valras modelini qisqacha izohlab beramiz va u ko‗targan ba‘zi 
masalalarni muhokama qilamiz. Buni boshlashdan avval umumiy va 
nisbiy muvozanat modellaridagi farqlarni o‗rganish maqsadga muvofiq, 
deb hisoblaymiz.