O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

MU
A
 = P
A
 . MU
M
 (11.2). 
 

---

201 
Keling endi talab egri chizig‗ini keltirib chiqarish orqali talabda 
uchraydigan bir necha muammolarni va Marshallning bu muammolarga 
topgan yechimini ko‗rib chiqaylik. Agar biz naflilikni maksimal-
lashtiruvchi tovar bilan boshlab va keyinchalik bir tovarning narxini 
pasaytira boshlasak, biz talab miqdori va narx o‗rtasidagi bog‗liqlikni 
hosil qilishimiz mumkin (11.1) va (11.2) tenglamalardan foydalanib, biz 
A tovar narxini tushirish talab miqdorining o‗sishiga ma‘lum 
holatdagina sababchi bo‗lishini kuzatishimiz mumkin. A tovar narxining 
tushishining ikki ta‘siri bor. Almashtirish ta‘siri A tovar narxi uning 
o‗rnini bosuvchilariga nisbatan arzonroq, shuning uchun odamlar A 
tovar iste‘molini oshiradilar. Almashtirish ta‘siri har doim arzon narxda 
ko‗proq iste‘mol qilishni va qimmat narxda kamroq iste‘mol qilishni 
boshlashiga ta‘sir qiladi. Narx o‗zgarishi orqali yuzaga keladigan 
daromad ta‘siri murakkabroq. A tovar narxining pasayib ketishi 
odamning real daromadini oshiradi. Arzon narx bilan odam A tovarning 
oldingi miqdorini sotib olishi mumkin va undan tashqari A tovarga yoki 
boshqa tovarlarga ishlatilishi mumkin bo‗lgan ortiqcha daromad paydo 
bo‗ladi. Masalan, agar A tovarning narxi 1$ bo‗lsa va avval 10 dona 
sotib olinayotgan bo‗lsin, A tovarning narxi 0.90$ ga tushishi real 
daromadni 1.00$ ga oshiradi. Kishi daromadining oshishi bilan tovar 
iste‘molining oshishi normal tovarlarga xos. Agar A tovar normal tovar 
bo‗lsa, uning talab egri chizig‗i pastga va o‗ngga siljiydi. Uning 
narxining tushishi unga bo‗lgan talab miqdorining almashtirish ta‘siri va 
daromad ta‘sirida ko‗tarilishiga olib keladi.
Agar A tovar darajasi past tovar bo‗lsa, boshqa murakkabliklar 
kelib chiqadi. Daromadning oshishi bilan iste‘mol miqdorining tushishi 
past darajadagi tovarlarga xos. Gamburger iste‘molchilar byudjetida 
darajasi past tovar bo‗lishi mumkin. Daromad oshsa, gamburgerning 
iste‘mol qilinish soni tushadi. Agar A tovar past darajadagi tovar bo‗lsa, 
unda uning narxining tushishi almashtirish ta‘siri sababli uning 
iste‘molining oshishiga olib keladi, ammo daromad ta‘siri ostida uning 
iste‘moli tushadi. Agar almashtirish ta‘siri daromad ta‘siridan kuchli 
bo‗lsa, talab egri chizig‗i kamayib boradi, ammo agar daromad ta‘siri 
almashish ta‘siridan kuchliroq bo‗lsa, talab egri chizig‗i oshib boradi. 
Talab egri chizig‗ining o‗sishi talab nazariyasiga biroz ziddir. Bu 
nazariy jihatdan ehtimoldan xoli emas, ammo hech qanday empirik 
asoslangan ma‘lumot ta‘lab egri chizig‗ining o‗sishini kuzatmagan. 

---

202 
Marshall birinchi bo‗lib talab qonunini ta‘riflab o‗tdi: ―Narx 
tushishi bilan talab miqdori ko‗tariladi va narx o‗sishi bilan esa 
kamayadi‖. Keyinchalik u Robert Giffen tomonidan yig‗ilgan 
ma‘lumotlardan kelib chiqib kambag‗al odamlarning non uchun talab 
egri chizig‗i o‗sib boruvchi egri chiziq bo‗lishi mumkinligini aytib o‗tdi. 
Boshqa so‗z bilan aytganda, non narxining ko‗tarilishi go‗sht va boshqa 
qimmat tovarlar iste‘molining kamayishiga va non iste‘molining 
ko‗payishiga olib keladi. Shu sababdan past darajadagi tovarlar 
almashtirish ta‘siriga qaraganda daromad ta‘siri kuchli bo‗ladi va bu 
nazariy adabiyotlarda Giffen tovarlari, deb ataladi. Giffen paradoksi 
haqida juda ham ko‗p adabiyotlarda ma‘lumot berilgan bo‗lsa ham 
uning o‗sib boruvchi talab egri chizig‗i haqida aniq statistik ma‘lumotlar 
keltirilmagan. 
Keling endi talab egri chizig‗i hosil bo‗lishining nazariy 
muammolariga qaytamiz va Marshall ularga qanday yechim topganini 
o‗rganib chiqamiz. U naflilik funksiyasining yig‗indi shaklidan 
foydalanganligi uchun o‗zining rasmiy matematik urinishlarida o‗rnini 
bosuvchi va bir-birini to‗ldiruvchi mahsulotlar ta‘sirini e‘tiborsiz 
qoldirgan, lekin ularning xususiyatlari haqida gapirib o‗tadi. Kam narx 
o‗zgarishida daromad ta‘siri ahamiyatsiz (kichkina), deb hisoblaydi. 
Shuning uchun agar biz (11.1) formula bo‗yicha A tovarning narxini 
tushirsak, talab narxi oshadi va A tovarning me‘yoriy nafliligi MUA /PA 
nisbatiga qadar tushib boradi va boshqa tovarlar Me‘yoriy nafliligining 
narxga nisbatiga tenglashadi. Marshallning usulini boshqa nuqtayi 
nazardan ham o‗rganish mumkin. Formuladan (11.2) foydalanib, A 
tovar narxining tushishi me‘yoriy naflilikning kamayishi hisobiga uning 
iste‘molining ko‗payishiga olib keladi. 
Marshall pulning me‘yoriy nafliligi o‗zgarmas, deb qabul qilishi va 
boshqa nazariyalarni rad etishining ikki sababi bor: birinchidan, unda 
daromad ta‘siri va almashtirish ta‘sirini aniq ajratib oladigan usul yo‗q 
edi, ikkinchisi, narxning kichik o‗zgarishlarida daromad ta‘siri juda ham 
kichik bo‗lib, uni e‘tibordan chetda qoldirish tahlilga ta‘sir qilmas edi.
30
30
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 396-304 b.

---

203 
Marshall pulning me‘yoriy nafliligi narxning kichik o‗zgarish-
larida o‗zgarmas, deb qabul qilishi unga hozir farovonlik iqtisodi, deb 
nomlangan fanda bir necha muhim xulosalar qilishga imkon berdi. 
Odatdagidek, Marshallning iqtisodning yangi taraflarini kashf qilishi 
o‗zidan keyin ko‗pgina iqtisodchilarning uning ishini davom ettirishi va 
rivojlantirishiga sababchi bo‗ldi. Iste‘molchi ortiqcha nafliligi 
tushunchasi birinchi bo‗lib Marshall tomonidan taklif etilgan va 
hozirgacha iqtisodiyot nazariyasida muhokama qilinadi. 
(11.2) formuladan foydalanib, MUA = PA* MUM va pulning 
Me‘yoriy nafliligi o‗zgarmas, deb qabul qilsak, A tovarning narxi va A 
tovarning Me‘yoriy nafliligi to‗g‗ridan to‗g‗ri bir-biriga bog‗liq. 
Marshall A tovarning narxi iste‘molchilar uchun A tovar Me‘yoriy 
nafliligi o‗lchovi, degan xulosaga kelgan. Talab egri chizig‗i Me‘yoriy 
naflilikning kamayib borishi tufayli pastga va o‗ngga siljiydi. Ularning 
pastga siljishi iste‘molchilar oldingi iste‘mol qilingan mahsulotga 
keyingi iste‘mol qilingan mahsulotdan ko‗ra ko‗proq pul to‗lashga 
tayyor ekanligini bildiradi. Biroq bozorda iste‘molchilar iste‘mol 
qilinadigan barcha hajmdagi tovarni bitta narxda sotib oladilar. Chunki 
narx oxirgi iste‘mol qilingan mahsulotning Me‘yoriy nafliligini 
o‗lchaydi, natijada iste‘molchilar avval iste‘mol qilmoqchi bo‗lgan 
mahsulotga to‗lamoqchi bo‗lgan pullaridan kamroq narxda sotib olishga 
erishadilar. 
Iste‘molchilarning to‗lashga tayyor bo‗lgan narxlari bilan 
haqiqatda to‗langan narx o‗rtasidagi farq 
Iste‟molchi ortiqcha nafliligini
tashkil qiladi.
Marshall iste‘molchi ortiqcha nafliligi tushunchasini farovonlik 
haqidagi xulosalarini keltirishda ishlatilishni xohlagan, shuning uchun 
iste‘molchi ortiqcha shaxsiy nafliligidan ko‗ra guruh sifatida 
iste‘molchilar nafliligi haqida ko‗proq bosh qotirgan. U yakka talab egri 
chizig‗i bilan emas, balki bozor talab egri chizig‗i bilan ishlagan. 9.1- 
chizmada ko‗rsatilgan bozor talabi egri chizig‗ida biz iste‘molchilarning 
ortiqcha nafliligini tahlil qilamiz. Agar bozor narxi OC bo‗lsa, talab 
miqdori OH bo‗ladi. DD bu bozor talabi egri chizig‗i bo‗lsa, unda 

---

204 
iste‘molchilar OC ga qaraganda balandroq narxda sotib olishga tayyor, 
bo‗ladilar. OM - sotib oluvchi MP narxini to‗lashga tayyor ammo faqat 
MR narxini to‗lagan. Bunda RP iste‘molchi ortiqcha nafliligini tashkil 
qiladi. Boshqa barcha iste‘molchilar ham xuddi shu tarzda iste‘molchi 
ortiqcha nafliligiga ega bo‗ladilar. Iste‘molchilar umumiy ortiqcha 
nafliligi miqdori CDA ga teng bo‗ladi.