O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Iqtisodiyot ko„lami 
Marshallning ―Iqtisodiyot tamoyillari‖ asarining 1-kitob, 1-bobi 
iqtisodiyotning keng va moslashuvchan ta‘rifi bilan boshlanadi: Siyosiy 
iqtisod yoki iqtisod fani insoniyatning oddiy biznesidagi hayotini 
o‗rgatadi, u insonning yoki jamiyatning moddiy boyligi va unga erishish 
bilan bog‗liq bo‗lgan yakka hamda ijtimoiy harakatlarini tadqiq qiladi. 
Bu ta‘rifning qiziqarli va kinoyali jihati shuki, unda u ikkita 
tushunchaga e‘tiborni qaratayapti, ya‘ni siyosiy iqtisod va iqtisod. Uning 
iqtisodiyotga bergan ta‘rifiga ko‗ra Marshall siyosiy iqtisod 
terminologiyasidan kengroq foydalanishni afzal ko‗rgan. Marshallning 
bu ikkita terminni bir vaqtda ishlatishi uning davridagi bir qancha 
metodologik munozaralarni aks ettirgan. O‗sha vaqtda iqtisodiyot 
atamasidan kengroq ma‘noga ega bo‗lgan siyosiy iqtisod siyosat va 
iqtisod bir-biriga bog‗liq ekanligini ko‗rsatar edi hamda iqtisod ijtimoiy 
fan sifatida ko‗proq me‘yoriy qarorlar bilan bog‗liq bo‗lgan. Ammo 
John Neville Keynes Marshallning hamkasbi va do‗sti asosan uslubiy 
muammolarga qiziqib 1891-yilda ―Siyosiy iqtisodning ko‗lami va 
metodologiyasi‖ deb nomlangan asarini nashr etdi. Bu asarida u 
iqtisodiyotning uchta tarmog‗ini: ilmiy tarmoqni o‗z ichiga olgan 

---

191 
―pozitiv iqtisod‖, jamiyatning qanday maqsadlarga erishish kerakligi 
haqidagi ―normativ iqtisod‖, ijobiy iqtisodiyot tarmog‗iga tegishli 
bo‗lgan maqsadlari normativ tarmoq tomonidan aniqlanadigan 
tarmoqlardan yana biri ―Iqtisod san‘ati‖ni bir-biridan aniq ajratib 
ko‗rsatadi. Keyns ―pozitiv iqtisodning muhokamasida, iqtisodiyot va 
iqtisodiy fan siyosiy iqtisoddan ko‗ra afzal, chunki bu nomlar 
iqtisodiyotning ilmiy xarakteriga urg‗u beradi‖, degan fikri bilan 
ma‘qullaydi. Rikardo va J.S.Milldan farqli o‗laroq, Marshall ―Siyosiy 
iqtisod‖ nomidan ko‗ra ―Iqtisod tamoyillari‖, degan nomni tanlaydi va 
siyosiy iqtisod atamasini tushirib qoldiradi. Bu biroz ironik, chunki 
uning o‗zi e‘tiborini ilmiy tarmog‗iga emas, balki ko‗proq iqtisod 
san‘atiga qaratgan. U ko‗proq amaliy iqtisodga qiziqib, ilmiy tomoniga 
e‘tibor qaratmagan. Buning ikkita sababi bor. Birinchisi, Marshall 
o‗zining yondashuvini Marksning yondashishidan farqlantirishni 
xohlagan va ikkinchisi, u Kembrijda iqtisodni alohida fan sifatida qabul 
qilishlariga harakat qilgan. 
Berilgan ta‘rifning yana bir qiziq jihati uning kengligi va 
moslashuvchanligidadir, ba‘zilar buni uning bo‗shashganligi, deb ham 
aytishi mumkin. Ta‘rifga asoslanib, iqtisodiyot qanday qilib siyosiy 
iqtisod, sotsiologiya, psixologiya, antropologiya va tarixdan farqlanishi 
mumkin? Marshallning bunday keng ta‘rifi ehtiyotsizlikdan yoki 
ma‘nosiz fikrlashdan emas, balki ongli ravishda iqtisodni boshqa 
ijtiomiy fanlardan keskin ajratib olishga bo‗lgan xohishidandir. 
―Iqtisodning ko‗lami va metodlari‖ deb nomlangan S ilovada Marshall 
har bir fanga alohida rivojlanishi uchun imkon berishdan ko‗ra yagona 
ijtimoiy fanni rivojlantirishning nisbiy afzalligi va amalga oshirish 
mumkinligi haqida mulohaza qiladi. Ijtimoiy fanlarni birlashtirish fikri 
uni qiziqtirdi ammo u buyuk Komte va Spencerlar bu ishni bajarishga 
harakat qilayotgan paytlarida muvaffaqiyatsizlikka uchraganini yodga 
oldi. Boshqa tomondan, u ijtimoiy fanlarning ixtisoslashuvi orqali juda 
katta yutuqlarga erishganliklarini kuzatdi. U oxir-oqibatda bu masala 
ba‘zi bir aniq savollarning bo‗lmaganligi sababli hal bo‗lmayapti, degan 
qarorga keladi. 
Iqtisodiyotning boshqa bir ijtimoiy fanlar tarmog‗iga qaraganda 
ko‗proq yutuqlari bor, chunki u boshqalarga qaraganda aniqroqdir, 
deydi. Biroq uning ko‗lamini har qanday kengaytirish uning ilmiy 
aniqligini yo‗qotadi va kengaytirish hisobiga yo‗qotishdan ko‗ra 
yutuqlari ko‗p bo‗ladimi, kabi savollarni shoshilib hal qilib bo‗lmaydi. 

---

192 
Marshallning fikriga ko‗ra har bir iqtisodchi ko‗lami jihatidan 
iqtisodni o‗zining moyilligiga mos bo‗lgan tarzda ta‘riflab berishi kerak. 
Ba‘zi iqtisodchilar iqtisodning tor doirasida o‗zlarining eng zo‗r ishlarini 
ko‗proq bajaradilar, ba‘zilari esa keng doirada amalga oshiradilar. 
Kimki, iqtisodning keng doirasida, ya‘ni o‗zlarining tahlilini ijtimoiy 
fanlarning boshqa sohalari hisobiga kengaytirsalar, ehtiyotkorlik bilan 
ishlashlari zarur, deb ogohlantiradi, lekin bu bilan ular iqtisodga va 
boshqa ijtimoiy fanlarga katta yutuqlar olib kelishlari mumkin, deydi.
Marshall o‗zining iqtisodiyotning ko‗lami muhokamasida yana bir 
qiziq masalani, ya‘ni jamiyatning xohish-istaklari hamda uning iqtisodiy 
faoliyat o‗rtasidagi munosabatining murakkabligi masalasini o‗rtaga 
tashladi. Iqtisodga iqtisodiy faoliyat jamiyat xohish-istagini qondira 
oladigan yo‗llarni o‗rgatadi, deb ta‘rif bersa bo‗ladimi? Marshall bu 
ta‘rifni rad etdi, chunki xohishlar mustaqil ravishda berilgan, iqtisodiy 
faoliyat esa unga nisbatan ikkinchi darajali, deb qabul qilinadi. Marshall 
3-kitobining II bobidagi xohish va faoliyat o‗rtasidagi munosabatlar 
to‗g‗risidagi muhokamasida Jevons, Menger va ulardan avvalgi 
iqtisodchilar 
tomonidan 
noto‗g‗ri, 
deb 
hisoblangan 
xulosani 
to‗g‗rilashga harakat qildi. U keng imkon doirasida talab (xohish-istak) 
va taklif (faoliyat) ning nisbiy muhimligini baholadi. Uning fikricha, 
bizning xohishlarimiz bizning ichimizda faoliyatimizdan mustaqil 
ravishda paydo bo‗ladigan narsa emas, balki aksincha, bizning ko‗p 
xohishlarimiz bizning faoliyatimizning to‗g‗ridan to‗g‗ri natijasidir. Bu 
fikrni 2000-yillarga tatbiq etadigan bo‗lsak, yosh oilaning yangi 
avtomobilga istagini iqtisodiy tahlilning boshlangich nuqtasi sifatida 
qarash xato bo‗ladi, chunki bu xohish ularda oilaning jamiyatdagi 
o‗rnini to‗g‗ri baholashdan kelib chiqqan bo‗lishi mumkin. Marshall 
fikriga ko‗ra iqtisodchilar talabning daslabki o‗rganish bosqichidan 
boshlashlari, faoliyat va taklif bilan davom etishlari, talabga qaytib 
kelishlari taklif etiladi. Va bu ularga xohish va faoliyat o‗rtasidagi 
murakkab o‗zaro bog‗liqlikni anglashga, tushunib yetishga imkoniyat 
beradi. Iqtisodiy tahlil jarayonida xohishning ustunligi va faoliyatning 
ustunligidan birini tanlashga to‗g‗ri kelganda Marshall faoliyatni 
tanlagan. U klassik iqtisodiyotda asosan, taklif va taqqoslashlarni 
ta‘kidlagan, Jevons va Menger bo‗lsa talabga alohida urg‗u bergan:
―Ko‗plab talab ilmi harakat va faoliyat ilmi sohasidan kelib chiqadi. 
Bu ikkalasi bir-birini to‗ldiradi yoki boshqasisiz to‗liq bo‗lmaydi. 
Ammo agar birortasi boshqasidan ko‗ra ko‗proq inson tarixini 

---

193 
tushuntirib beraman, deb da‘vo qilsa bu talab emas, balki faoliyat, ya‘ni 
taklif ilmidir‖ 
Marshallning diniy asoslangan gumanitar qarashlari uni iqtisodning 
bosh vazifasi qashshoqlikni bartaraf qilishdadir, deb o‗ylashga olib 
keldi. U bu muammolarni yechishning kalitini iqtisodchilarning dalillari 
va nazariyalarining ichida, deb o‗yladi. U o‗zining iqtisodiy ta‘limotlar 
tarixini ko‗rib chiqishning B ilovasida, klassik nazariya asoschisi 
Rikardoni qattiq tanqid ostiga oldi. Rikardo qashshoqlik qashshoqlikni 
keltirib chiqarishini hisobga olmagan, chunki kambag‗alda sog‗liqqa 
erishish va ko‗proq pul ishlashga imkon beradigan ish bilan 
shug‗ullanish uchun yetarli daromad yo‗q. Klassik nazariyachilardan 
farqli o‗laroq, Marshall butun qalbi bilan ishchi sinflar farovonligini 
sezilarli darajada oshirishning imkoni borligiga ishonardi.
U iqtisod tor va mavhum fan sifatida rivojlanishi yoki ijtimoiy 
fanlar ichida shakllanishi kerakmi, degan savollarni muhokama qilish; 
iste‘molchi nazariyasi talab va taklif nazariyasidan ustun turishi, kerak, 
deb o‗ylagan Me‘yoriy naflilik nazariyasi yozuvchilari savollariga javob 
berish kabi muhokamalarni hal qilishni xohlagan. Odatdagidek, 
Marshall bu masalalarga muvozanatli qaror qabul qilishga kamdan kam 
aniq bir pozitsiyada turgan.
29