O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov

Developer
– bu loyihani moliyalashtirish va shakllantirilgan 
ko‗chmas mulk obyektini realizatsiya qilishni o‗z ichiga oluvchi 
ko‗chmas mulk obyektlarini rivojlantirishning mavjud variantlaridan eng 
maqbulini tashkil etuvchi tadbirkordir.
Sobiq sovet iqtisodiyotida keltirib o‗tilgan vazifalarning ba‘zilari 
buyurtmachi tomonidan, ba‘zilari esa bosh pudratchi rolidagi qurilish 
tashkilotlari tomonidan bajarilar edi. Ammo, har ikkala taraf ham davlat 
tomonidan moliyalashtirish va moddiy – texnik ta‘minot ishlari 
kafolatlangan sharoitlarda harakat qilganlar. Ulardan investitsiyalarni 
boshqarish talab qilinmagan – barcha iqtisodiy faoliyat hisobot va 
buxgalteriyaning xizmat vazifalariga kiritilgan. 
Milliy amaliyotda development, o‗zining klassik ko‗rinishida, 
Toshkentda o‗tgan asrning 90–yillarida, shaharda ―bank uylari‖ deb 
1
Development
(ingl.) – rivojlanish, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalarni qamrab oluvchi, sifatli baholanishni talab 
qiluvchi uzoq muddatli jarayon. 
2
«Проект – целенаправленное ограниченное во времени мероприятие, направленное на создание 
уникального продукта или услуги» (Управления проектами: Основы профессиональных знаний, 
национальные требования к компетенции специалистов. – М.: Изд-во «Консалтинговое агентство ―КУБС 
Групп Кооперация, Бизнес-Сервис‖», 2001.

---

158 
nomlanuvchi uylar qurilishi boshlangan vaqtda yuzaga kelgan. Turli xil 
banklarning kreditlari hisobiga shaharda turar joy uylari qurilgan. Bitta 
yer uchastkasining o‗zida bir nechta uylar yoki butunlay alohida dahalar 
qurilishi 
rejalashtirilgan. 
Yerning 
muhandislik 
tayyorgarligi 
markazlashtirilgan holda bajarilgan, hududlardagi qurilish reglamenti 
ishlab chiqilgan, tabiiy monopoliyachilar bilan kelishuvlar amalga 
oshirilgan, keyin esa dahalarni lotlarga bo‗lib, ―kim oshdi savdolari‖ga 
taqdim etilgan. Yer sotib olgan qurilish tashkilotlari esa darhol qurilish 
ishlariga kirishishlari mumkin bo‗lgan. 
Barcha o‗ziga xos developmentni yuritish yo‗nalishiga ega. Bunda 
sobiq quruvchilar (―SU-12‖, ―SU-159‖, ―SU Mosstroy‖, ―Gabus‖), 
ishbilarmon riyeltorlar, yirik moliya – sanoat guruhlar bo‗linmalari yoki 
kompaniyalar rivojlanib bormoqdalar. Ularning barchasi yagona 
strategiyaga: asosiy fondlarni faol o‗stirish va investitsiya – qurilish 
jarayonining barcha bosqichlarining to‗liq nazoratini amalga oshiruvchi 
tizimni tashkil etishga tayanadilar. Investitsion kapitalni o‗stirish 
developerlarga nisbatan yirik loyihalarni amalga oshirish imkonini 
beradi. 
Shuni 
ta‘kidlab o‗tish kerakki, investitsion faoliyat 
developerlarga asosiy daromadni keltirsa, development o‗z navbatida 
faoliyat sifatida foydani maksimallashtirish imkoniyatini yaratib beradi. 
Investor va developer funksiyalarining bitta shaxsda jamlanishi – bu 
faoliyat turlarining eng samarali birlashtirilishidir. 
Hozirgi kunda, turar joy qurilishi bilan shug‗ullanuvchi deyarli 
barcha qurilish tashkilotlari o‗zlarini haqli ravishda developer deb 
atashadi, chunki qurilish olib borish mumkin bo‗lgan ko‗pgina yer 
uchastkalari qurilishga butunlay tayyorlanmagan holda bo‗lgan: 
uchastkalar 
yuridik 
rasmiylashtirilmagan, 
muhandislik 
tizimlari 
bo‗lmagan va h.k. Qurilish tashkilotlari yer uchastkalarini qurilishga 
tayyorlash bo‗yicha ham mehnat qilishga ham majbur bo‗lganlar, bunda 
ularning har biri o‗z biznesiga xos ravishda development bilan 
shug‗ullangan: tayyorlangan yerda qurilish tashkiloti turar joy barpo 
etgan, unga investitsiyalarni jalb qilgan, oqibatda qurib bitirilgan 
obyektlarga xizmat ko‗rsatishni tashkil etgan.

---

159 
Milliy amaliyotda egalik yoki ijara huquqi asosida yer 
uchastkasiga ega bo‗lgan, obyekt qurilishi yoki rekonstruksiyasi haqida 
qaror qabul qilgan, qurilish (rekonstruksiya)ni moliyalashtirish tartibini 
aniqlaydigan va loyihaning boshlanish bosqichidan to obyektni ishga 
tushirishgacha bo‗lgan muddatda uni realizatsiya qilish bo‗yicha ishlarni 
taqsimlaydigan yuridik yoki jismoniy shaxs buyurtmachi deb ataladi. 
Shunda o‗rinli savol tug‗iladi: bu tushunchalar o‗zaro ekvivalentmi? 
So‗zsiz, yo‗q! Bu holatda development funksiyalari buyurtmachi 
tomonidan bajariladi. 
Developerning professional – tadbirkor sifatidagi roli uning 
funksiyalari orqali aniqlanadi. Ulardan eng muhimi – ko‗chmas mulk 
obyektini rivojlantirishning mumkin bo‗lgan variantlaridan eng 
maqbulini tanlash, ko‗chmas mulk obyektlari rivojlanishi loyihasini 
moliyalashtirishning optimal tartibini ta‘minlash, loyiha realizatsiyasi, 
hamda sotish, ijaraga berish va boshqalar orqali yaratilgan ko‗chmas 
mulk obyektini realizatsiya qilish. 
Odatda, developerning majburiyatlariga quyidagilar kiradi: 
loyihaning konseptual tijorat g‗oyasini tanlash va aniqlash; konseptual 
g‗oyaga optimal darajada mos keluvchi maydonni tanlash va unga 
bo‗lgan huquqlarni qo‗lga kiritish; marketing; investorlarni jalb qilish 
mexanizmlarini izlash (shu bilan birga, kollektiv investitsiyalash 
tartibini rivojlantirish va moliya bozori bilan aloqalarni mustahkamlash 
orqali ham); loyihani moliyalashtirishni tashkil qilish; loyihalash va 
qurilishni tashkil qilish va boshqarish; qurilishi tugallangan obyektni 
keyingi ekspluatatsiya sharti bilan ijaraga berish yoki sotish. Funksional 
yo‗naltirilganlik bo‗yicha ofis, savdo, turar joy, mehmonxona, sport, 
ko‗ngil ochar, rekreatsion va aralash development turlari farqlanadi. 
Ammo, bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyiliga binoan, developer 
investitsion loyihani realizatsiya qilmay, balki uni qurilish ishlarini 
boshlash uchun yuqori tayyorlik darajasiga yetgan vaqtda sotib 
yuborishi va boshqa investitsion loyiha bilan shug‗ullanishi mumkin.