|
Individuallik – bu kishining o’ziga xosligi, uni boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik va fiziologik fazilatlar birikmasi. Shaxsning eng qimmatli sifatlaridan biri mustaqillik, ichki erkinlik, ichki o’ziga xoslikdir. Mustaqillik o’zganing yo’l-yo’rig’isiz muhim qarorga kelish va uni amalga oshirish qobiliyatini; mas’ullik, o’z xatti-harakatlari uchun javob berishga tayyorlikni; xulq, fe’l-atvorning realligiga, ijtimoiy jihatiga va ma’naviy to’g’riligiga bo’lgan e’tiqodni o’z ichiga oladi. Psixologiyada shaxsni bir qancha sturkturalari ishlab chiqilgan. Shulardan biri K.K. Platonov tomonidan taklif etilgan shaxsning dinamik funksional buzilishini ko’rib chiqamiz:
Z.Freyd tomonidan ishlab chiqilgan «psixoanaliz» nazariyasini psixodinamik, noeksperimental nazariyalarga kiritish mumkin. Bu nazariyada shaxsning butun hayoti olinib, shaxs sifatida uni ta’riflash uchun uni ehtiyoj va motivlari ko’rib chiqiladi.
Gumanistik nazariya namoyondalari A.Maslou va K.Rodjerslar shaxs bo’lib shakllanayotgan insonga shaxsni mukammalashishining asosi o’z-o’zi aktivlashtirishga intilish asosiy xususiyat deb hisoblaydilar. «Individ» va «shaxs» tushunchalari bir-biriga o’xshash bo’lmagani singari, o’z navbatida, shaxs va individuallik birlikni tashkil qiladi, lekin ular bir-biriga o’xshash emas. «Shaxs» va «individuallik» tushunchalari qanchalik darajada birlikdan iborat bo’lganiga qaramay, bir-biriga mos kelmasligining o’zi ham shaxsning tuzilishini kishining individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan allaqanday shakl sifatida tasavvur qilish imkoniyatini bermaydi. «Shaxs» va «individuallik» tushunchalari aynan bir-biriga o’xshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiatan ijtimoiy munosabatlar subyekti sifatida, individning tizimi tarzidagi, ijtimoiy fazilat sifatida qaraladigan psixologiya fanining ayrim yo’nalishlarida shaxs bilan individuallikning tuzilishi bir-biriga tobora mosligi tan olinadi. Bunday psixologik maktablar va yo’nalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi aniq ta’riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini to’lig’icha o’z ichiga oladi va ta’riflab beradi, degan nuqtai nazarni ilgari suradilar. Haqiqatda esa, agar shaxs hamisha o’zining muayyan ijtimoiy muhiti bilan «haqiqiy munosabatlar» subyekt sifatida namoyon bo’lishi inobatga olinadigan bo’lsa, shaxsning tuzilishiga muayyan ijtimoiy guruhlar, jamoalar faoliyati va munosabatida tarkib topadigan ana shu «haqiqiy munosabatlar» va aloqalar muqarrar tarzda kiritilishi shart. Jumladan, psixologiyada individuallikning ko’pgina xislatlari - moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, moyillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar aniqlangan. Bular jamlanib individning o’ziga xosligini ko’rsatadi.
Amerika psixologlarining ta’kidlashlaricha, odamlarning ongli ravishda xulosa chiqaradigan vaqtida xulosa miyaning harakatlanish uchun tayyorgarlik ko‘rish vaqtidan keyinroq sodir bo‘ladi, ya’ni miya xulosa chiqarish vaqtidan oldin unga tayyorlanar ekan. Ba’zi tadqiqotchilar odamning xulosa chiqarish jarayonining spektitsizmga (har narsaga shubha bilan qarashga) yoyishadi. Ko‘pincha qaror qabul qilish bosqichma-bosqich amalga oshadi, degan fikr ilgari suriladi. Xulosa chiqarishning yana bir faraz funksiyasi ongning keyin sodir bo‘ladigan ish –harakatga ayni bir vaziyat paydo bo‘lganda ishga tushishi haqida fikrlar berilgan.10
“Shaxs” va “individ” tushunchalari o‘rtasidagi aloqani esa shunday anglash lozimki, individ insondagi ko‘proq, tug‘ma, biologik xususiyatlarini bildirsa (tana konstitutsiyasi, miyaning katali, og‘irligi, oyoqlar va qo‘llarning anatomik va fiziologik xossalari kabi), shaxslilik – jamiyatda kimlar bilan va qanday sharoitlarda munosabatlarda bo‘lganligi faktidan kelib chiqadigan fazilat yoki qusurlarini aks ettiradi. Ikkalasi ma’lum ma’noda bir- biri bilan bog‘liq, chunki masalan, miya faoliyatining buzilishi biologik omillar ta’sirida ro‘y berishi mumkin va bir qarashda shaxslilikka aloqasi yo‘qday, lekin bu xolat, umuman xastalikning o‘zi shaxsning ijtimoiy bog‘liq xususiyatlariga, birinchi navbatda, yaqinlariga, o‘ziga, ish-faoliyatga, kasbiga munosabatini keskin o‘zgartirishi, jamiyatdagi o‘rniga keskin ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Rodjers, insonlar mehr muhabbatli bo‘lishlari bilan birga mustaqil ravishda shakllana oladilar, deb ta’kidlagan edi. Har birimiz o‘simlikka o‘xshaymiz, ya’ni tashqi muhitga qaramasdan o‘sib va rivojlana olamiz. Rodjers insonning rivojlanishi va shakllanishiga 3 narsa – samimiylik, qayg‘ura olish, hamda gamg‘o‘rlik ta’sir qiladi deb ta’kidlaydi.11
Do'stlaringiz bilan baham: |
