|
3.2. Aksiyadorlik jamiyatlarining afzalliklari
va kamchiliklari
Aksiyadorlik kompaniyalari faoliyatining rivojlanib borishi
mulkdorlar (aksiyadorlar)ning guruhlanishiga olib keldi. Bunda
biznesga boshqa mulkdorlar aralashuvining oldini olish maqsadida
yopiq tarzda aksiyadorlar guruhining amal qilishi natijasida yopiq
aksiyadorlik kompaniyalari shakllandi. Aksiyalar oldi-sotdisi orqali
daromad olish imkoniyatining yuzaga kelishi esa ochiq aksiyadorlik
kompaniyalari faoliyatiga asos bo‘lib xizmat qildi va bunda
kompaniyaning o‘zi ham qo‘shimcha aksiyalar joylashtirish orqali
qo‘shimcha moliyaviy resurslar jalb qilish imkoniyati tug‘ildi.
Umumiy holda aksiyadorlik jamiyatlarining afzalliklari sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin:
Birinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalar chiqarish orqali
qisqa muddatda katta miqdorda pul mablag‘lari jalb qilish va bu o‘z
navbatida keng ko‘lamli biznes faoliyatini yuritish imkonini beradi.
Bunda ustav kapitali va aksiyadorlar soni bo‘yicha yuqori
chegaralar mavjud emasligi ham cheklanmagan sonda aksiyadorlar
birlashuviga imkon berishini alohida qayd etib o‘tish lozim.
Ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan katta
miqdorda kapital jalb qilinishi o‘z navbatida fan-texnika taraqqiyoti
yutuqlarini keng miqyosda joriy etish imkonini beradi.
Uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari bir birlik mahsulotga
xarajatlarni pasaytirish, xomashyo va materiallarning yirik
zaxirasiga egalik qilish, qulay shartlarda (foizlarda) qisqa va uzoq
muddatli kreditlar jalb qilish, keng ko‘lamli diversifikatsiyalangan
innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha keng
imkoniyatlarga ega bo‘ladi.
To‘rtinchidan, bozor ishtirokchilari uchun aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatining ochiqligi aksiyalar chiqarish bilan birga
turli qarz munosabatini anglatuvchi qimmatli qog‘ozlar chiqarish
orqali ham kapital jalb qilish imkoniyatini taqdim etadi.
Beshinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining mulki to‘liqligicha
aksiyadorlar mulkidan ajratilgan. Aksiyador o‘zi uchun ma’qul risk
62
darajasini o‘zi belgilaydi va bankrotlik holatida aksiyaga kiritgan
kapitalini yo‘qotadi.
Oltinchidan, istalgan aksiyadorning jamiyatdan chiqishi,
aksiyadorlik jamiyati faoliyatining to‘xtatilishiga olib kelmaydi,
shuning uchun tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning boshqa
shakllariga nisbatan taqqoslaganda faolit davomiyligi uzoq hamda
chegaralanmagan bo‘ladi.
Yettinchidan, birlashgan kapitalni boshqarish professional
asosda amalga oshiriladi.
Bizga ma’lumki, rivojlangan bozorlarga ega davlatlar
kompaniyalar aksiyadorlik kapitaliga mablag‘lar jalb qilish imkonini
beruvchi yuqori darajadagi ichki investitsion imkoniyatlar va
infratuzilmaga ega hisoblanadi. Shunday bo‘lsada, G‘arbiy
Yevropada aksariyat xususiy mulkdorlar (xususiy kompaniyalar)
aksiyalarni ochiq joylashtirishga intilmaydilar. Bunga sabab
aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati bilan bog‘liq kamchiliklardir.
Umumiy holda aksiyadorlik jamiyatlarining kamchiliklari sifatida
quyidagi jihatlarni keltirish mumkin:
Birinchidan, kapitalning haddan tashqari markazlashuvi
aksiyadorlik jamiyatlarining tarmoq bozorlaridagi iqtisodiy ustunligi
kuchayishini keltirib chiqaradi va ularning monopollashuvi salbiy
oqibatlarga olib keladi. Kompaniyalar tez-tez mayda raqobatchilarni
bozordan chiqarish maqsadida bosim o‘tkazishga intiladi,
shuningdek o‘zining bozordagi ustunligini suiiste’mol qiladi. Bu
jihat kichik biznesning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatining ochiqligi va shaffofligi,
barcha moliyaviy hisobotlarni e’lon qilishga majburligi uning
raqobatbardoshligini saqlab qolish uchun sezilarli darajada yuqori
kuch talab qiladi.
Uchinchidan, kapitalga egalik qilishning boshqaruvdan
ajratilishi mulkdorlar tomonidan yollanma menejment ustidan
samarali nazoratni ta’minlash zarurati bilan bog‘liq risklarning
yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Professional boshqaruv tez-tez
mulkdorlar boyligi va aksiya kursiga ta’sir etuvchi nizolarga olib
keladi. Bosh menejerlarning o‘z boyligini oshirish maqsadida yuqori
riskli operatsiyalarni amalga oshirishi, ba’zida o‘z mansabini
suiiste’mol qilishi (masalan, qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq
firibgarliklar) va boshqa holatlar inqirozli holatlarga olib keladi.
To‘rtinchidan, mayda va o‘rta darajadagi aksiyadorlar odatda
ta’sirli nazoratni amalga oshirish uchun zarur va yetarli darajada
axborotga ega bo‘la olmaydi. Mayda investorlarning manfaatlari
qanoatlantirilmasdan qolish holatlari ko‘p uchrab turadi.
63
Beshinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarida qaror qabul qilish
jarayoni murakkab hisoblanadi. Strategik masalalar bo‘yicha ijroiya
organ direktorlar kengashi va aksiyadorlarning roziligini olishi
lozim, buning uchun esa umumiy yig‘ilish chaqirish talab etiladi.
Oltinchidan, kompaniya aksiyalarining erkin muomalasi uning
boshqa kompaniyalar tomonidan qo‘shib olinishi yoki uning ustidan
nazoratning almashinuviga imkoniyat yaratadi.
Yettinchidan, ochiq bozorga chiqish katta miqdordagi
xarajatlarni talab qiladi. Aksiyalarni birlamchi ochiq joylashtirish
(IPO) to‘g‘risida qaror qabul qilish vaqtida kompaniya operatsiyani
o‘tkazish rejalashtirilayotgan birjaning barcha listing talablarini
o‘rganishi shart.
Sakkizinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarida foydani ikki marta
soliqqa tortish kuzatiladi. Ya’ni hisobot davrida erishilgan foydadan
yuridik shaxslar foyda solig‘i (rivojlangan davlatlarda korporativ
soliq) undiriladi. Shuningdek soliqlar to‘langandan keyingi foyda
aksiyadorlar o‘rtasida dividend tarzida taqsimlanganda ikkinchi
marta soliqqa tortiladi. Mazkur jihat jahon amaliyotida aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatidagi o‘ziga xos kamchilik sifatida tilga olinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
