|
Moliya-sanoat guruhlari rivojlanishining turli bosqichlarida
bankning roli
99
Rivojlanish bosqichlari
Bankning funksiyalari
1. Bank ishtirokisiz savdo-
sanoat korporativ tuzilmasi.
Banklar
korporatsiyaga
moliyaviy
xizmatlarning
asosiy
turlarinigina
ko‘rsatishadi.
2. Mustaqil bank ishtirokidagi
korporativ tuzilma.
Asosiy funksiyalarni bajarishdan tashqari
korporatsiyaning moliyaviy xizmatlarga doir
turli xil ehtiyojlarini ta’minlaydigan bitta bank
bilan yaqin xamkorlik qiladi. Moliyaviy
funksiyalarning
bir
qismi
sho‘ba
kompaniyalaridan foydalanish orqali markaziy
kompaniya tomonidan amalga oshiriladi.
3. Ichki bankka ega bo‘lgan
korporativ tuzilma.
Bank korporatsiyaning moliyaviy xizmatlarga
doir
turli
xil
ehtiyojlarini
ta’minlaydi.
Korporativ
tuzilma
moliyasining
joriy
boshqaruvini amalga oshiradi.
4. Boshqaruv bankiga ega
bo‘lgan korporativ tuzilma.
Bank
korporativ
tuzilmaning
markaziy
kompaniyasiga
aylanadi
va
moliyaviy
xizmatlarni ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan
barcha masalalarni o‘z zimmasiga oladi.
Moliyaviy
munosabatlarni
boshqarish
maqsadida bank korporativ tuzilma tarkibini
shakllantiradi,
alohida
korxona
va
tashkilotlarni
o‘ziga
jalb
qiladi.
Korporatsiyaning boshqaruv markazi sanoat
ishlab chiqarishni boshqarish sohasi bilan
birgalikda moliyani boshqarish sohasini ham
o‘ziga qamrab oladi.
99
Атаниязов Ж. Жа
ҳ
онда молия-саноат гуру
ҳ
лари шаклланиши ва ривожланишининг назарий-
методологик асослари. // “И
қ
тисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. –
Тошкент, 2016. - №1.
http://www.iqtisodiyot.uz/sites/default/files/maqolalar/10_J_Ataniyazov.pdf
326
5. Rivojlangan moliya guruhiga
ega bo‘lgan korporativ tuzilma.
Korporatsiyada bir nechta banklardan iborat
bo‘lgan
bank
guruhi
shakllantiriladi.
Korporatsiya tarkibiga banklardan tashqari
barcha
asosiy
moliyaviy
funksiyalarni
mustaqil ta’minlashda korporativ tuzilmaga
imkon
yaratadigan
boshqa
moliyaviy
tashkilotlar
ham
kiritiladi.
Moliyaviy
kompaniyalar korporatsiya ichida alohida
moliya guruhini shakllantiradi.
Bugungi kunga kelib korporativ birlashmalar faoliyatida tijorat
banklaridan tashqari, sug‘urta kompaniyalari, pensiya fondlari,
investitsiya fondlari, pay fondlari faoliyati ham ahamiyat kasb
etayotganligini shu o‘rinda qayd etib o‘tish zarur.
Konsern tomonlar manfaatlar umumiyligi, moliyalashtirish,
ishlab chiqarish hamkorligi o‘rnatilgan, yagona mulkchlilik va
nazorat organiga ega bo‘lgan korporativ tuzilmalar birlashmasi
hisoblanadi. Nazorat korporativ tuzilma ustav kapitalida ishtirok
etish orqali amalga oshiriladi. Bunga avtokontsernlar yaqqol misol
bo‘ladi va bunda oxirgi tayyor mahsulotning yig‘uvchi korporativ
tuzilma tomonidan bozorga olib chiqilishi kuzatiladi. Avtokontsern
tarkibidagi korporativ tuzilmalar esa o‘z mahsulotlarini faqatgina
yig‘uvchi korxonaga yetkazib beradi. Ixtisoslashuv va kooperatsiya
darajasi yuqoriligidan kelib chiqqan holda vertikal va gorizontal
konsernlar o‘zaro farqlanadi. Konsern tashkil qilish odatda
ma’muriy tartibda ham tashkil etilishi mumkin.
Korporativ birlashmalar tashkil etishda konglomeratlar
amaliyoti ham ko‘p kuzatiladi. Bunda yuqorida keltirilganidek
texnologik jihatdan bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan ko‘p sonli
tashkilotlarning birlashishi nazarda tutiladi. Lekin konglomeratlar
tashkil etilishida ham faoliyatni diversifikatsiyalashdan tashqari
boshqa ma’lum bir maqsadlar ham belgilab olingan bo‘ladi.
Kontsortsium – yuridik va xo‘jalik faoliyatini yuritish bo‘yicha
mustaqil korporativ tuzilmalarning vaqtinchalik birlashmasi bo‘lib,
sanoat, moliya-kredit, transport, savdo (markenting), loyihalash va
boshqa tashkilotlarning yirik loyihalarni amalga oshirish
maqsadidagi birlashuvini nazarda tutadi. Bunda kontsortsium
shartnoma asosida tashkil etiladi va ishonchli boshqaruvchi
tomonidan boshqariladi. Yirik sanoat loyihalarini ishlab chiqish,
amalga
oshirish
va
foydalanishga
topshirish
bo‘yicha
327
kontsortsiumlar tashkil etish amaliyoti dunyo bo‘ylab ko‘p
kuzatiladi. Masalan, Uz-Kor Gas Chemical qo‘shma korxonasi
kortsortsum tuzish asosida tashkil etilgan edi.
Sindikatning faoliyat mexanizmi yirik loyihalarni birgalikda
amalga oshirishga asoslanadi. Bunda boshqaruv va foydaning
taqsimlanishi tegishli ulush asosida amalga oshiriladi. Bunda
sindikatli moliyalashtirish amaliyoti eng ko‘p kuzatiladigan
holatlardan biridir.
Kartel ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) hajmi, tovarlar
(xizmatlar) narxi, savdo shartlari, bozorlarni cheklash masalalari
bo‘yicha kelishib olish maqsadida faoliyat yo‘nalishi bo‘yicha bir-
biriga yaqin bo‘lgan mustaqil xo‘jalik subyektlarining birlashmasi
hisoblanadi. Keltirilgan ta’rifdan ham ko‘rinib turibdiki, xo‘jalik
subyektlarining marketing faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirish
maqsadida kartellar tuziladi. Maqsad bozor qonuniyatlari to‘la-
to‘kis ishlamaydigan holatlarda bitta bozor subyektlarining xatti-
harakatlarini o‘zaro muvofiqlashtirish hisoblanadi va natijada
tovarlar va xizmatlar narxlarida o‘zgarishlar kuzatiladi. Kartel
tarkibiga kiruvchi tashkilotlar o‘zlarining yuridik va moliyaviy
jihatdan mustaqilligini aslo yo‘qotmaydi. Ular o‘zaro bitim tuzish
asosida faoliyat yuritadi. Bunga yaqqol misol sifatida neft eksport
qiluvchi davlatlar tashkiloti hisoblangan OPEKni keltirishimiz
mumkin. Neftning jahon bozoridagi narxini oshirish maqsadida bu
tashkilotning neft qazib chiqarishni qisqartirish to‘g‘risida qaror
qabul qilish holatlari uchrab turadi. Mamlakatimizda uyali aloqa
kompaniyalari tomonidan uyali aloqa xizmatlari narxlarining mos
ravishda o‘zgarishi kuzatilishi ham ma’lum ma’noda kartellar
faoliyatiga misol hisoblanadi. Lekin bu amaliyot monopoliyaga olib
kelishi sabab, antimonopol qonunchilik asosida ta’qib qilinishini
ham qayd etib o‘tish zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
