O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

2.  Ta’lim  jarayonlarini  zamonaviylashtirishda  o‘qituvchining  uslubiy 
ishlarini 
ahamiyati.
O‘qituvchining 
kasbiy 
pedagogik 
mahoratini 
takomillashtirishning  qismi,  uning  imliy-uslubiy  ishi  hisoblanib,  u  quyidagilarni 
nazarda  tutadi,  ya’ni  to‘plangan  tajribalarni  tahlil,  tizimlashtirish  va 
umumlashtirishdir.  Uslubiy  ish  –  o‘qituvchini  majburiyatlaridan  biri  hisoblanib, 
maxsus  fanlardan  o‘qitish  metodiksini  ishlab  chiqish  va  takomillashtirishga 
yo‘naltirilgan  bo‘ladi.  Uning  natijasi  bo‘lib  o‘quv  mashg‘ulotlarida  fan  bo‘yicha 
topshiriqlar va vazifalar majmui, didaktik materiallar, o‘quv-ko‘rgazmali qurollarni 
yaratishdan iborat bo‘ladi.
 
Uslubiy  ish-  bu  ilm-fan  va  ilg‘or  pedagogik  tajribalarning  yutuqlariga  va  har 
bir  o‘qituvchini  kasbiy  bilimdonligini  va  kasbiy  mahoratini  har  tomonlama 
oshirishga  yo‘naltirilishga  asoslanuvchi,  amaliy  tadbirlarning  maxsus  majmuidir 
[3]. 
Uslubiy ishlar keng miqyosdagi muammolarni qamrab oladi, bular: 

 
 mutaxassislarni  kasbiy  faoliyati  tahlili;  asosiy  mehnat  ishlari  va  kasbiy 
malakalarini aniqlash (mutaxassis faoliyatini modelini ishlab chiqish); 

 
 o‘quv  jarayonida  mutaxassisni  kasbiy  faoliyatini  modellashtirish 
(mutaxassisni kasbiy tayyorgarlik modelini ishlab chiqish); 

 
 zarur  ko‘nikmalarni  egallash  uchun  topshirqlar  majmuini  ishlab  chiqish, 
o‘qitish mazmunida uning o‘rnini aniqlash; 

 
 o‘quv dasturlariga o‘zgartirishlar kiritish; 

 
 o‘qitish  mazmunida  (aniq  soha  mutaxassisligida)  ilm-fan,  ishlab  chiqarish 
sohalaridagi rivojlanish bashoratlarini aks ettirish; 

 
o‘quvchilarni fikrlash faolligini rivojlantirishni ta’minlovchi, ta’limning shakl 
va usullarini (muammoli ta’limning shakl va usullari) takomillashtirish; 

 
o‘quvchilarni  fikrlash  faolligini  va  mustaqilligini  rivojlantirishni 
ta’minlovchi,  ta’limning  shakl  va  usullarini  (o‘quvchilarning  mustaqil  ishlarining 
shakl va usullari) takomillashtirish; 

 
 ta’limni  individuallashtirish  (individual  topshiriqlar  va  ishlar,  jamoaviy 
shakldagi  ishlarda  topshiriqlarni  individuallashtirish,  individual  o‘quv  dasturlari 
bo‘yicha o‘qitish); 
                                                            
3
 
A Handbook for Teaching and Learning in Higher Education Enhancing Academic Practice 2008, p.8 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
37
 

 
 didaktik  materiallarni  (dasturlashtirilgan  ta’lim  uchun  o‘qituvchi  dasturlar, 
topshiriqlar  majmui,  mashqlar,  ishbilarmon  o‘yinlar,  tahlil  uchun  ishlab 
chiqaruvchilik vaziyatlar bayoni) ishlab chiqish. 
Aniq  mavzuni  tanlash  pedagogik  mahoratdan  kelib  chiqadi.  Tajribali 
o‘qituvchi  o‘zining  ishini  va  hamkasbini  ishini  tahlil  qilishi  va  umumlashtirishi 
mumkin,  u  mustaqil  ravishda,  o‘zining  ijodiy  imkoniyatlarini  qo‘llab  ta’limning 
yangi  usullarini  ishlab  chiqishi  mumkin.  SHu  bilan  birga  o‘qituvchi  shaxsiga 
qo‘yiladigan  talablardan  biri  shuki,  u  o‘zining  fanini  chuqur  bilishi,  uning 
metodikasini  o‘zlashtirib  olgan  bo‘lishi  kerak.  Fan  va  uning  nazariyasini  chuqur 
bilishi,  uni  qiziqarli  qilib  o‘quvchilarga  etkaza  olishi  o‘quvchilarni  shu  fanga 
bo‘lgan  qiziqishini  oshiradi.  O‘quvchilar  o‘qituvchi  bilimining  ularga  etkaza  olish 
imkoniyatlarini  qadrlabgina  qolmay,  balki  uning  shu  fanga  bo‘lgan  qiziqishini, 
uning fidoyiligini taqdirlashadi. 
Oliy  ta’lim  va  o‘rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limining  o‘qituvchilari  barcha 
o‘qituvchilarga  qo‘yilgan  talablar  bilan  birga  bevosita  faoliyat  yo‘nalishlariga  oid 
quyidagilarni bilishlari va uddalay olishlari lozim: 

 
 Oliy  ta’lim  va  o‘rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limida  o‘quv  ishlab  chiqarish 
jarayoni va amaliyotlarini nazariy-metodologik, pedagogik asoslarini; 

 
 o‘qitilayotgan umumkasbiy fanlar va maxsus fanlar, ishlab chiqarish ta’limi 
va amaliyoti bo‘yicha tarmoq ta’lim standartlari talablarini; 

 
mutaxassislik  yo‘nalishiga  oid  fanlar  bo‘yicha  ishlab  chiqarish  amaliyotini 
rejalashtirish,  loyihalashtirish,  tashkillashtirish,  boshqarish,  takomillashtirish, 
nazorat qilish asoslarini hamda ularga oid me’yoriy 
hujjatlarni yurtilishini; 

 
 o‘quv  va  ishlab  chiqarish  amaliyotining  dolzarb  muammolari  va  ularni 
echish usullarini; 

 
 mehnatni tashkil etishni ilmiy asoslarini; 

 
 iqtisod sohasiga oid mehnat qonunchiligini; 

 
 o‘quvchilar  bilan  o‘zaro  munosabat  odob-ahloq  me’yorlarini  va  muomala 
madaniyati asoslari va shu kabilarni. 
Uslubiy ishning asosiy maqsadi- bu o‘qituvchilar malakasini uzluksiz oshirish, 
aniq  bir  fan  doirasida  uning  bilimdonligini  oshirishdan  kelib  chiqib,  uning  asosiy 
vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin, ya’ni ularga quyidagilarni kiritish mumkin: 

 
 o‘qituvchilarni kasbiy va madaniy darajalarini oshirish; 

 
uning xizmat va jamoat ishlari faolligini rag‘batlantirish; 

 
 o‘qitayotgan  o‘quv  fani  sohasidagi  bilimlarini  yangilash  va 
takomillashtirish; 

 
 ilg‘or-pedagog va ijodiy ishlovchi o‘qituvchilar g‘oyasi asosida pedagogik 
va uslubiy mahoratini takomillashtirish; 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
38
 

 
 o‘quvchilar  bilan  o‘zaro  harakat  usul  va  yo‘llarini  insonparvarlik, 
oshkoralik va erkinlak prinsiplarida takomillashtirish; 

 
 o‘quvchilarni mashg‘ulotda va darsdan tashqari vaqtlarida ijodiy, mustaqil 
ishlari bo‘yicha faoliyatlarini takomillashtirish; 

 
 umumiy  holda  ta’lim  jarayonini  tahlil  qilish  va  shu  bilan  birga  o‘quv-
tarbiya  jarayonidagi  o‘z  faoliyatini  o‘zi  tahlil  qila  olish  ko‘nikma  va  malakalarini 
shakllantirish; 

 
 ilg‘or pedagogik tajribani aniqlash, umumlashtirish va tatbiq etish; 

 
 o‘qituvchilarni  sodda  va  tushunarli  bo‘lgan  uslub  asosida  tadqiqotchilik 
faoliyatiga qatnashtirish. 
Uslubiy ishlar shakli quyidagicha bo‘ladi: 

 
 pedagogik o‘qishlar va anjumanlar; 

 
ochiq o‘vuv mashg‘ulotlari va tarbiyaviy tadbirlar; 

 
 uslubiy birlashmalarning seminarlari; 

 
 ijodiy ishlar ko‘rigi; 

 
 uslubiy ko‘rgazma, kabinetlarni tashkillashtirish; 

 
 uslubiy qo‘llanmalarni ishlab chiqish; 

 
 seminar-amaliyotlar; 

 
 ilmiy, texnik, pedagogik, iqtisodiy va boshqa adabiyotlar sharhi; 

 
 maxsus  mashg‘ulotlar  va  boshqa  shakllar.  Uslubiy  ishlar  odatda  yakka 
tartibda  va  jamoaviy  shakllarda  tashkil  etilib,  quyidagilarni  ko‘zda  tutadi:  -  ilg‘or 
pedagogik  va  ishlab  chiqarish  tajribalarini  o‘rganish,  umumlashtirish  va  ularni 
ommalashtirish  maqsadida  targ‘ib  qilish;  -  o‘qituvchilarga  uslubiy  yordam 
ko‘rsatish;  -  axborot  resurs  markazi  imkoniyatlaridan  samarali  foydalanish;  - 
o‘qituvchilarga o‘z imkoniyatlarini namoyon etishlariga shart-sharoit yaratish; 
Uslubiy  ishlarga  quyidagi  talablar  qo‘yiladi.  G‘oyaviy  yo‘nalganlik  -  uslubiy 
ishlar  zamon  talablariga  hamnafas  chuqur  g‘oyaviylikka  ega  bo‘lishi  kerak. 
Mustaqil O‘zbekiston respublikasining kelajagi buyuk davlat ekanligini o‘quvchilar 
ongiga  singdirish,  tarbiya  asosida  milliy  mustaqillik  g‘oyalari  bilan  sug‘orilgan 
bilim,  ko‘nikma  va  malakalarni  shakllantirish.  Buning  uchun  yoshlar  bilan 
ishlayotgan  o‘qituvchi  va  tarbiyachilar  bilan  olib  boriladigan  metodik  ishlarning 
mazmuni  ham  davr  va  istiqbol  talablari  darajasida  bo‘lishi  muhimdir.  Ilmiylik  - 
uslubiy  ishlarni  ilmiy  g‘oyalar,  nazariyalarga  tayangan  holda  olib  borishni  ko‘zda 
tutadi.  SHuninguchun  o‘qituvchilar  o‘quvchilarning  psixologiyasi,  fiziologiyasi  va 
gigienasini  o‘qitadigan  o‘quv  predmeti  mazmunini,  ta’lim-tarbiya  nazariyasi 
qonuniyatlari,  prinsiplari,  tashkil  etish  shakllari,  o‘qitish  metod  va  vositalarini  har 
tomonlama  mukammal  bilishi  zarur.  Ular  kasbiy  pedagogik  mahoratlarini 
oshirishlari uchun muntazam ravishda o‘z ustida mustakil ishlab ijod qilishi kerak. 
Maqsadga  muvofiqlik  va  tizimlilik-dolzarb  pedagogik  muammolarning  maqbul 
echimlarini topishni rejalashtirishda shart-sharoit, imkoniyat, talablar muvofiqligini 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
39
 
ta’minlash va amalga oshirish tizimini yaratishda o‘z ifodasini topadi. Ijodiylik va 
mustaqillik-o‘quv  yurti  rahbariyati  har  bir  fan  o‘qituvchilarining  o‘z  qobiliyati  va 
iste’dodlarini  namoyon  etishlari  uchun  shart-sharoit  yaratib  ko‘mak  berishlarini 
ko‘zda tutadi.  
CHunki  uslubiy  ishlar  ijodkorlik,  faollik,  ilg‘orlikka  asoslangandagina 
ko‘zlangan  natijalarni  beradi.  Ta’sirchanlik  va  oshkoralik  -  uslubiy  ishlarning 
ta’sirchanligi  eng  avvalo  o‘quvchilarga  ta’lim  va  tarbiya  berish  sifati  bilan 
aniqlanadi. Agar o‘quvchilarda shakllangan bilim, ko‘nikma va malakalari sifatida 
ijobiy  siljishlar  bo‘lmasa,  uslubiy  ishlarning  samarasi  past  hisoblanadi.  Bu  borada 
sustkashlikka  yo‘l  qo‘yish  mumkin  emas.  SHuning  uchun  uslubiy  ishlarning 
ta’sirchanligi  ko‘p  jihatdan  rejalashtirilishiga,  rejalarining  aniqligiga,  amalga 
oshirilgan  ishlarning  hajmiga  va  boshqa  omillarga  bog‘liq.  SHuningdek,  o‘quv 
yurtlarida  uslubiy  ishlarni  tashkil  etish  va  boshqarishda  oshkoralikka  e’tiborni 
qaratish zarur bo‘lib, bunda har bir o‘qituvchi mehnatining natijalarini o‘z vaqtida 
xolisona  ko‘rsatish,  rag‘batlantirish,  tanqid  qilishni  me’yorida  amalga  oshirish 
maqsadga muvofiq. Odatda uslubiy ishlar ma’lum aniq rejaga binoan bajariladi. Bu 
holat  ayrim  ishlarni  bir  necha  marta  takrorlanishini  bartaraf  etib,  o‘qituvchilar 
o‘rtasida ishlarni maqbul taqsimlanishini ham ta’minlaydi  
O‘quv yurtlarida uslubiy ishlarning umumiy rejasida ilmiy-pedagogik kengash, 
uslubiy  kengash,  seminar-amaliyotlar  ochiq  darslar,  pedagogik  o‘qishlar,  ilg‘or 
pedagogik tajriba maktablari kabi o‘z ifodasini topadi. 
SHu  bilan  birga  o‘qituvchilar  uslubiyotchi  va  mutaxassis  sifatida  bir  necha 
talablarga rioya qilishi talab etiladi (2-rasm). 
 
O‘qituvchilar  uslubchi  va  mutaxassis  sifatida  quyidagi  talablarga  rioya  qilish 
kerak: 

 
 psixologik-pedagogik  bilimlar  yuzasidan  malaka,  mahorat  va  ijodkorlik 
faoliyatlarini boyitish, kengaytirishi; 

 
 ijtimoiy bilimlarni boyitish, kengaytirish, yangilashi; 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
40
 

 
 kasbi bo‘yicha tajriba oshirish zaminida tayyorgarlik; 

 
 ishning oxirgi natijalariga qarab, o‘z faoliyatini nazorat qilish qobiliyatiga 
ega bo‘lish, hamkasblari bilan doimo kelishishga intilishi; 

 
 yangiliklarga intilishda ijodiy imkoniyatlarni ma’lum bir tizimga keltirib, 
ular yuzasidan ko‘nikma hosil qilish hamda ularni tezlik bilan hal etish, axborotlarni 
mustaqil qabul qilish va baholash, xulosa chiqarish, natijalarni baholash, farazlarni 
ifodalash, ularni mujassamlashtirib, noan’anviy qaror qilishidir.