O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizim

 – bozor iqtisodiyotiga 

teskari  tizim  bo‘lib,  davlat  mulkchiligiga  asoslanadi,  ya’ni  barcha  vositalar 

davlatga tegishli bo‘ladi. 

Bu 

iqtisodiyotning 

xarakterli 

tomoni, 

ishlab 

chiqarishning 

monopoliyalashuvidir. Buning  natijasida ilmiy – texnik taraqqiyot ham to‘xtaydi. 

Hozirgi kunda hech qaysi mamlakat ushbu uch tizimdan birini yaqqol o‘zida 

namoyon etmagan. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda yuqoridagi uch tizimning 

elementlarini    o‘zida  mujassam  etgan 

aralash  iqtisodiyot

ni  tanlaydi.  Aralash 

iqtisodiyotda  bozor  iqtisodiyotiga  faol  ravishda  davlatning  aralashuvi  ham 

qo‘shiladi. 

Shu  o’rinda  bozorning  infratuzilmasi  va  strukturasi  (tarkibi)ni  alohida 

ko‘rsatish lozim.  

Infratuzilma

  –  bozorga  xizmat  ko‘rsatuvchi,  uning  me’yorda  faoliyat 

borishi,  tovar  va  xizmatlarni  xarakatlanishiga  yordam  beruvchi  institutlar 

majmuasini tashkil qiladi. Infratuzilma o‘z ichiga quyidagi elementlarni oladi :  

1.

 

Birjalar (tovar, fond, valyuta)  

2.

 

Auksionlar, yarmarkalar 

3.

 

Ulgurji va chakana savdo qiluvchi korxonalar 

4.

 

Banklar, sug‘urta kompaniyalari, fondlar 

5.

 

Mehnat birjasi   

---

6.

 

Axborot markazlari  

7.

 

Yuridik kontoralar 

8.

 

Reklama agentliklari 

9.

 

Auditorlik va konsalting firmalari 

Bu  elementlar  bir  –  biri  bilan  o‘zaro  bog‘liq.  Agar  ular  bir  –  biri  bilan 

mutanosiblikda rivojlansa, iqtisodiyotda muvozanat bo‘ladi, agarda birorta element 

beqarorlashsa  (masalan,  bank  sohasi)  bozor  iqtisodiyotining  umumiy  holatiga 

salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 

Bozor tarkibi

 – alohida bozor elementlarining tartib bilan joylashuvi. 

Bozor tarkibini turlicha tasniflash mumkin. 

1.

 

Bozor  munosabatlarining  ob’ektiga  qarab:  iste’mol  tovarlari  bozori, 

xizmatlar,  sanoat  mahsulotlari,  xom  –  ashyo,  qimmatli  qog‘ozlar  bozori  va 

boshqalar; 

2.

 

Bozor  munosabatlarining  sub’ektiga  qarab:  xaridorlar  va  sotuvchilar 

bozori; 

3.

 

Geografik joylashuviga qarab: mahalliy bozor, jahon bozori; 

4.

 

Raqobat muhitiga qarab: mukammal raqobatlashgan bozor, nomukammal 

raqobatlashgan bozor; 

5.

 

Tarmoqlar bo‘yicha: avtomobil bozori, neft bozori; 

6.

 

Sotish xarakteriga qarab: ulgurji va chakana bozor; 

7.

 

Qonunchilikka muvofiqligiga qarab: qonuniy va noqonuniy bozor, “qora” 

bozor. 

Tarixiy tajribaga muvofiq, bozor mexanizmi quyidagi ustunliklarga ega:  

Bozor -  

1.

 

O‘zgaruvchan sharoitlarga tezda moslashishga yordam beradi. 

2.

 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  fan  va  texnika  yutuqlaridan  unumli 

foydalanishni ta’minlaydi. 

3.

 

Resurslarni samarali taqsimlaydi. 

4.

 

Insonlarning turli ehtiyojlarini yuqori darajada qondirishni yo‘lga qo‘yadi. 

Shu  bilan  birgalikda  bozor    mexanizmi  mukammal  emas,  uning 

kamchiliklari ham mavjud:  

1.

 

Bozor aholi uchun ijtimoiy ximoyani; 

2.

 

Ish bilan ta’minlash, doimiy daromadni; 

3.

 

Barqaror  iqtisodiy  o‘sishni  ta’minlamaydi,  chunki  bozorda  siklli 

rivojlanish bo‘ladi, ya’ni o‘sish, jonlanish, iqtisodiy pasayish, inqiroz, infilatsiya, 

ishsizlik holatlari ham bo‘ladi. 

Bularning  hammasi  iqtisodiyotga  davlatning  aralashuvi  kerakligini 

ko‘rsatadi.