O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti moliyaviy menejment fakulteti

Nazorat-taftish bosh boshqarmasi tomonidan o’tkazilgan tekshiruvlar 

natijalari 

T/r 

Ko’rsatkichlar

 

2012 yil 

2013 yil 

2014    

(1-ch) 

2014 

(taxminiy) 

1 

Nazorat o'tkazilgan tashkilotlar 

soni 

14319 

17375 

3174 

13330,8 

7 

Shundan kamchilik aniqlanganlari 

soni 

12311 

14555 

2828 

11877,6 

2 

Kamchilik aniqlangan 

tashkilotlarning umumiydagi 

ulushi (%) 

85,98 

83,77 

89,10 

89,10 

3 

Zarar miqdori (mln so'm) 

45394,6  66691,4  12593,3  52891,86 

4 

Bir tashkilotga to'g'ri keluvchi 

o'rtacha umumiy zarar miqdori 

(mln so'm) 

3,17 

3,84 

3,97 

3,97 

5 

Undirilgan zararlar miqdori (mln 

so’m) 

38664,1  48826,8  10439,3  43845,06 

6 

Undirilgan summaning umumiy 

zarar miqdoridagi ulushi (%) 

85,2 

73,2 

82,9 

82,9 

                                                           

3

 Moliya vazirligi rasmiy sayti ma’lumotlari asosida:  www.mf.uz/uz/mf-fin-control-menu.html 

---

52 

 

 

2012  yilda  Nazorat-taftish  bosh  boshqarmasi  tomonidan  o’tkazilgan 

tekshiruvlar  natijasida  tekshirilgan  tashkilotlarning  86  %  ida  kamchiliklar  va 

qonundan  chetga  chiqish  holatlari  aniqlangan.  Bu  ko’rsatkich  2013  yilda  2  %  ga 

kamayib 84 % ni tashkil etgan. 2014 yilning birinchi choragiga kelib esa umumiy 

ko’rsatkich 89  % ga yetgan.  O’z  navbatida  olingan uch  yil  davomida 2013  yilda 

tekshirish  obyektlari  soni  yaqqol  ortiqligi  aniq  ko’rinadi.  Matematik  hisoblashlar 

natijasida  2014  yilning  oxiriga  qadar  o’tkaziladigan  tekshiruv  tadbirlarining 

umumiy  sonini  keltirib  chiqarganimiz  orqali  bildikki,  joriy  moliya  yilida 

tekshirishlar  soni  so’ng  uch  yildagi  eng  past  ko’rsatkichni  tashkil  qiladi. 

Shuningdek,  ta’kidlab  o’tish  joizki  tekshirilgan  tashkilotlarning  har  biriga  to’g’ri 

keluvchi o’rtacha umumiy zarar miqdori ortib borish tendensiyaga ega. Ya’ni 2012 

yilda bu ko’rsatkich 3,17 mln so’mni tashkil etgan bo’lsa, bu raqam 2013 va 2014 

yillarda mos ravishda 3,84 va 3,97 mln so’mni tashkil qilishi ko’zda tutilgan.  

Yuqoridagi  ma’lumotlardan  xulosa  chiqarish  borasida  turli  yondashuvlarga 

ko’ra  amalga  oshirilishi  mumkin.  Jumladan,  olingan  raqamlar  davlat  moliya 

mexanizmining  to’g’ri  amal  qilmayotganligini  anglatishini  ko’rsatish  mumkin. 

Tekshirilishi ko’zda tutilgan tashkilotlarning o’rta miqdorda 85 % ida kamchiliklar 

aniqlanishi  bu  fikrimizning  e’timodli  tasdig’idir.  Mazkur  statistik  sonni 

mamlakatimiz bo’yicha umumiy xulosa chiqarishda ham ishlatish mumkin. Chunki 

bunday amal statistika ilmida o’zini oqlashi ko’rsatib o’tilgan bo’lib, uning ilmiy 

nomi “tanlanma xulosa” dir.  

Olib  borilgan  tadqiqotlar  natijasida  mamlakatimiz  moliyaviy  nazorati 

tizimining quyidagi dolzarb muammolari mavjud ekanligi aniqlandi: 



 

Xodimlar saviyasining organlar ierarxiyasiga to’g’ri mutanosiblikda pasayib 

borishi; 



 

Byudjet muassasalari uchun buxgalterlarga bo’lgan qat’iy talabning mavjud 

emasligi; 



  Elektron hisobdorlik tizimining amal qilmasligi; 

---

53 

 



 

Nazorat  organlarining  quyi  pog’onalarida  xodimlarning  o’z  vazifalariga 

sovuqqonligi va boshqalar.  

Endi  tartib  bilan  sanab  o’tilgan  muammolarni  bitiruv  malakaviy  ishi 

mazmunini ochib beruvchi mamlakatlar tajribalaridan kelib chiqqan holda bartaraf 

etish yo’llarini qidirib topamiz.  

Birinchi  muammo  xodimlarning  bilimli  va  o’z  ishining  mutaxassisi 

ekanliklarini  ta’minlashdir.  Buni  qanday  amalga  oshirish  nafaqat  bizning 

mamlakatimizda,  balki  barcha  rivojlangan  mamlakatlar  uchun  ham  kunning 

dolzarb  va  hal  qilinishi  mushkul  bo’lgan  vazifasidir.  Muammoning  kelib  chiqish 

sababi esa bitta: “Besh qo’l barobar emas” naqlining tub  mohiyatidir. Ammo har 

qanday  holat  yoki  masalani  ibratli  so’zlar-u  xalq  maqollari  yordamida  talqin 

qiladigan  bo’lsak,  u  holda  ko’pgina  iqtisodchi  olimlar  va  qonun  ijodkorlarining 

ishlari sariq chaqaga arzimay qoladi. Demak, bu masalaning ham o’z yechimi bor 

va buni albatta, topish darkor.  

Iqtisodiy  ilmga  dohil  bo’lgan  kishilardan  bu  masalaning  yechimi  haqida 

so’ralganda  ularning  jumhuri  muntazam  ravishda  moliya  organlari  xodimlari 

ustidan  davlat  attestatsiyasini  olib  borish  kerakligini  aytishdi.  Lekin  amaliyotda 

ular  aytgan  fikr  allaqachon  hayotgan  tatbiq  etilgan.  Ayni  vaziyatda  tabiiy  savol 

tug’iladi:  “Nega  attestatsiyalar  masalaning  yechimini  topishda  mutlaq  samara 

bermayaptilar?”.  Buning  ikki  muhim  sababi  bor.  Birinchidan,  attestatsiya  ishlari 

tashkil etilishida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklar ham bu tadbirlarning kutilgan 

samarani  bermasliklariga  olib  kelishi  mumkin.  Ikkinchidan,  xodimlar,  agarda 

attestatsiyada  yetarli  ballarni  yig’a  olmasalar,  bu  hol  ular  uchun  jiddiy  ahamiyat 

kasb  etmaydi.  Chunki  bu  yerda  gap  moddiy  manfaatlikka  borib  taqaladi.  Izlanish 

natijalariga  ko’ra  moliya  organlari  xodimlari  o’rtacha  hisobda  eng  kam  oylik  ish 

haqining  4-5  baravari  miqdorida  oylik  ish  haqi  oladilar.  Bu  esa  xodimlarning  o’z 

ishlariga  bo’lgan  sovuqqonligini  keltirib  chiqaradi.  Ko’rinib  turibdiki, 

muammoning  oldini  olish  maqsadida  qilinadigan  eng  birinchi  tadbirlar  moliya 

organlari  xodimlari uchun oylik ish haqlarini  yuqoriroq  belgilashdir. Shuningdek, 

---

54 

 

attestatsiya ishlarining to’g’ri amal qilishi uchun ularni elektron ko’rinishda global 

tarmoq orqali amalga oshirish qo’l keladi.   

Ikkinchi  muammo  endi  byudjet  tashkilotlari  hisobchilarining  o’z  mehnat 

faoliyatlarini  risoladagidek  olib  borishlari  uchun  yetarli  bilim,  ko’nikma  va 

malakaga ega emasliklaridir.  

O’tgan  o’quv  yili  hisobidan  malakaviy  amaliyot  dasturini  amalga  oshirish 

doirasida  aynan  moliya  organlari  hisoblangan  viloyat  moliya  boshqarmalari  va 

tuman moliya bo’limlarida o’quv-malakaviy ishlaribi olib bordik. 12 hafta davom 

etgan  bu  jarayonda  shu  narsa  ma’lum  bo’ldiki,  byudjet  tashkilotlari 

hisobchilarining  qariyb  70  %  i  kelgusi  yil  uchun  smeta  tuzishda  bexabar  ekanligi 

ma’lum bo’ldi. Bu raqam, albatta, korxona va tashkilotlarning hisob siyosati amal 

qilishida bir qancha xato va kamchiliklarga yo’l qo’yilishiga olib keladi.  

Endi  muammoning  yechimiga  xorijiy  mamlakatlar  tajribalari  orqali  yechim 

topsak.  Yaponiyada  davlat  tashkilotlarida  ishlovchilar  mamlakatdagi  eng  yuqori 

oylik ish haqi olib ishlovchilar hisoblanishadi. Shuning uchun u yerda byudjetdan 

moliyalashtiriladigan  korxona va tashkilotlarda ishlash borasida ishchi kuchi sinfi 

o’rtasida  raqobat  yuzaga  kelgan.  Raqobatni  yengib  chiqish  uchun  ishga 

yollanuvchi  talab  qilingan  predmet  va  fanlardan  yetarli  bilim  va  tajribaga  ega 

bo’lishi  kerak.  Yaponiyada  davlat  tashkilotlari  xodimlarini  ishga  yollash  tartibi 

o’zgacha yo’nalishda olib boriladi. Ya’ni barcha nomzodlar ma’lum sanaga qadar 

mahsus vakolatli organga o’z hujjatlarini topshirib boradilar va belgilangan vaqtda 

yalpi ravishda imtihon topshiradilar. To’plagan ballariga nisbatan ish joyini tanlash 

imkoniyatiga ega bo’ladilar.  

Yapon tajribasi juda kam mamlakatlarda amal qiladi. Chunki bunday ishlarni  

amalga  oshirishda  xalq  mentaliteti, qadriyatlari,  mamlakatdagi  ishchi  kuchi  talabi 

va taklifi, mamlakatdagi siyosiy-iqtisodiy sharoit va qator shu kabi omillar hisobga 

olinishi  kerak  bo’ladi.  Biroq  ko’rib  chiqilayotgan  masalaning  bu  ko’rinishdagi 

yechimi  bizning  mamlakatimiz  uchun  ancha  obyektivroq  bo’lib,  o’zini  oqlashiga 

ishonchimiz komil.  

---

55 

 

Keyingi  masala  esa  elektron  hisobdorlik  sohasiga  tegishlidir.  Yuqorida 

ta’kidlab o’tilgan, 2012-2013 o’quv yilida moliya bo’limlarida o’talgan malakaviy 

amaliyot davrida yana shu narsa ma’lum bo’ldiki, elektron hisobdorlik tizimi faqat 

quyi  va  yuqori  byudjetlar  o’rtasida  mavjuddir.  Bu  esa  rivojlangan  mamlakatlar 

tajribalarida 

kamdan-kam 

kuzatiladigan 

holatdir. 

Germaniya 

Federativ 

Respublikasida elektron hisobdorlik tizimi butunlay amal qiladi hamda bu nazorat 

ishlarining  tez  va  samarali,  shuningdek  davriy  ravishda  amalga  oshirilishiga 

salmoqli  hissasini  qo’shadi.  Ya’ni  nemis  respublikasida  mahalliy  va  davlat 

byudjeti  o’rtasida,  byudjet  tashkilotlari  hamda  mahalliy  byudjetlar  o’rtasida 

bevosita  elektron  hisobdorlik  mavjud  bo’lib,  to’liq  avtomatlashtirilgan  tartibda 

tizimli nazorat ishlari amalga oshirib boriladi.  

Elektron  hisobdorlik  tizimi  mamlakatimizda  ham  sekin-astalik  rivojlanib 

borayotganini  hayotga  tatbiq  etilayotgan  qonunlar,  me’yorlar  va  boshqa  huquqiy 

hujjatlar  yordamida  va  eng  muhimi  amaliyotda  ko’rmoqdamiz.  Lekin  bunday 

tadbirlar  xo’jalik  yurituvchi  xususiy  subyektlar  va  tegishli  davlat  organlari  (soliq 

organlari,  banklar)  o’rtasida  amalga  oshirilmoqda.  Shunday  ekan  taraqqiyot 

asrining  asosini  belgilovchi  internet  yordamida  olib  boriladigan  hisobdorlik 

tizimini byudjet tashkilotlar va tegishli byudjetlar o’rtasida ham joriy qilish kerak. 

Bu  vaziyatda  yana  bir  muammo  mavjudligi  ham  yaqqol  ko’rinadi:  axir  har  bir 

byudjet  tashkilotida  ham  internetga  ulanish  borasida  imkoniyat  mavjud  emasku?! 

Ayniqsa,  xalq  ta’limi  muassasalarining  aksariyat  qismida  global  tarmoqqa  kirish 

haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. Bu esa maktab va kollej o’quvchilarining 

axborot  texnologiyalariga  oid  bilimlari  va  asosiysi,  zamonaviy  bilimlardan 

xabardor  bo’lishlariga  to’sqinlik  qiladi.  Demak,  avvalo  byudjet  muassasalarida 

umumiy tarmoqni shakllantirish kerak ekan.  

To’rtinchi muammo ham birinchisining mantiqiy tarkibiy qismidir. Bunday 

muammolarning  kelib  chiqishiga  asosan  ikki  omil  ta’sir  qiladi:  moddiy 

qoniqmaslik  va  inson  omili.  Bu  muammoni  bartaraf  etishda  ham  birinchisiga 

bildirilgan takliflar amalda qo’llanilishi mumkin. 

---

56 

 

Bitiruv malakaviy ishining mavzusi olingan vaqtda beshinchi muammo ham 

mavjud  edi.  Bu  –  byudjet  qonunchiligining  tarqoqligi  muammosi.  Ammo  2013 

yilning  26-dekabr  kuni  O’zbekiston  Respublikasi  prezidenti  Islom  Karimov 

“O’zbekiston  Respublikasi  Byudjet  kodeksini  tasdiqlash  to’g’risida”  gi  Qonunni 

imzolashi va  mazkur  kodeksning  2014  yilning  1-yanvaridan  mamlakat  miqyosida 

joriy  qilinishi  bu  muammoni  bartaraf  etdi.  Rossiya  Federatsiyasida  ham  1998  yil 

31-iyuldan  amal  qila  boshlagan  byudjet  kodeksi  malakatda  moliya  tizimining 

samarali ishlashiga imkoniyat yaratib bergan edi.