O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo‐texnologiya instituti “menejment va kasb ta’limi” fakul’teti

         
Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi  fani  biologiyaning  mustaqil  bir  tarmog`i 
hisoblanib,  ikkita  alohida  fanning  birikmasidir.  Bu  fanlar  o`zaro  bir-birini  to`ldiradi  va 
yosh  avlodni  tarbiyalashda  katta  ahamiyatga  ega.  Shuning  uchun  ham  Shaxsning 
fiziologik rivojlanishi fani 1970 yildan boshlab pеdagogika oliy o`quv yurtlarining o`quv 
rеjasiga kiritildi.   
Shaxsning  fiziologik  rivojlanishi  fani 
- 
turli  yoshdagi  bolalar  va  o`smirlarning 
organizmlarida  kеchadigan  o`sish  va  rivojlanish  jarayonlarini,  organlari,  to`qimalari  va 
tizimlarining o`ziga xos yosh xususiyatlarini o`rganadi. 
Shaxs fiziologiyasi o`rganadigan asosiy ob'еkt bolalar va o`smirlardir. 
Maqsadi-yosh  avlodning  jismoniy  va  aqliy  jihatdan  uyg`un  rivojlanishi,  sog`lom 
hayot kechirish asoslarini aniqlashdan iborat.  
Shaxs  fiziologiyasining  vazifasi  o‘sish  va  rivojlanish  qonuniyatlarini  ochib  berish, 
bir  butun  organizm,  uning  tizimlari,  organlari  to‘qimalari  va  hujayralarini  ishlash 
xususiyatlarini  turli  yoshga  aloqador  davrlarda  aniqlashdir.  Shaxs  fiziologiyasi 
organizmning individual rivojlanish jarayonida funksiyalar evolyusiyasini kuzatib boradi,  
fiziologik  jarayonlarni  o‘zaro  munosabatlari    va  ular  o‘rtasidagi  bog‘lanish  sabablarini 
aniqlaydi.  Shu  bilan  birga  yuksak  darajada  tuzilgan  materiya,  yaʻni  bosh  miya 
po‘stlog‘ining  organlar  va  umuman  butun  organizm  faoliyatida  etakchi  rol  o‘ynashini 
tushunib  olishga  yordam  beradi.  O‘sib  rivojlanib  kelayotgan    bola  organizmining  turli 
davrlarida, har xil organ va tizimlarning faoliyati bir qator o‘ziga xos xususiyatlar bilan 
harakterlanadi.   
Shaxs  fiziologiyasi  o`sib  rivojlanib  kelayotgan  organizmning  yoshiga  oid 
morfologik  xususiyatlari,  nerv  sistemasi,  yurak-qon  tomir,  tayanch  harakatlanish 
fiziologiyasi  va  rivojlangan  organizmning  xususiyatlari,  kasalliklarning  oldini  olish, 
sog`likni saqlash kabi fiziologik jarayonlarni tushunib olishga yordam beradi.   
Shuningdek,  o`sib  kelayotgan  organizmdagi  turli  bosqichlarga  xos  bo`lgan 
funksional va psixologik xususiyatlarga etibor beradi. Shu asosida tashqi muhitning turli 
omillariga  bo`lgan  gigiyenik  talab  va  normativlarini  hamda  bolalar  va  o`smirlarning 
normal funksional rivojlanish imkoniyatlarini yanada takomillashtirish tadbirlarini yo`lga 
qo`yishda muhim ahamiyatga ega.  
 
Fiziologiya  fani  biologiya  fanlarining  muhim  tarmoqlaridan  bo‘lib,  organizm, 
undagi  aʻzolar,  to‘qimalar  hujayralar,  va  hujayra  strukturasi  elementlarining 
funksiyalarini tashqi muhitga bog‘lab, har tomonlama chuqur o‘rganadi.  
“Fiziologiya”  so‘zi  grekcha  so‘z  bo‘lib,  “tabiat”  va  “bilim”  degan  maʻnoni 
anglatadi.  Fiziologiya  anatomiya  fani  bilan  chambarchas  bog‘liqdir,  chunki  anatomiya  
aʻzolarning  tuzilishini    ularning  vazifasiga  bog‘liq  holda  shakllanib  borishini  o‘rgansa, 
fiziologiya fani organlar va organizm hayoti jarayonlarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. 
Fiziologiya  fani  hamisha  fizika,  kimyo    qonunlariga  tayanadi,  organizm  va  har  bir 
                                                            
1
 
Theodore  hough  and  William  T.  Sedgwick  -  The  human  mechanism  its 
physiology  and  hygiene  and  the  sanitation  of  its  surroundings-  Ginn  and  company 
proprietors Boston U.S.A.-2010, 2 p 

---

6 
 
hujayra    faoliyati  fizik  va  kimyoviy  jarayonlar  asosida  sodir  bo‘ladi.  Fiziologiya  ko‘p 
tarmoqli  fan    bo‘lib,  mehnat  fiziologiyasi,  jismoniy  tarbiya  fiziologiyasi,  ovqatlanish 
fiziologiyasi, yosh fiziologiyasi va boshqa sohalarni o‘z ichiga oladi. 
Shaxs  fiziologiyasi  turli  yoshdagi  organizmlarning  rivojlanish  jarayonida  organlar 
tizimi  va  butun  organizmda  sodir  bo‘ladigan  o‘zgarishlarni  o‘ziga  xos  yosh 
xususiyatlarini  o‘rganadi. Bola organizmi katta odam organizmidan tubdan farq qiladi. 
Demak,  bola  organizmi  faqat  katta  odam  qolipi  bo‘lmay,  balki  hajmi,  fiziologik 
xususiyatlari  va  tashqi  muhitga  moslashishi  bilan  farq  qiladi.  Bolalar  va  o‘smirlar 
fiziologiyasining  asosiy  o‘rganadigan  obʻekti  bolalardir.  Binobarin,  pedagoglar  taʻlim 
tarbiya  ishlarini  yosh  fiziologiyasi  maʻlumotlariga  asoslangan  holda  olib  borishlari 
muxim ahamiyatga ega. O‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya, mehnat darslarida, ijtimoiy – 
foydali mehnatda, sog‘lomlashtirish ishlarida bolalar va o‘smirlarning anatomo-fiziologik 
xususiyatlari albatta hisobga olinishi kerak.  
O‘sib  rivojlanib  kelayotgan  organizm  salomatligini,  jismoniy  va  aqliy  qobiliyatini 
baholash, sog‘lom hayot kechirish asoslarini aniqlash yosh fiziologiyasi ilmi yutuqlariga  
bog‘liq. Shuning uchun yosh fiziologiyasi ilmi ijtimoiy ahamiyatga egadir. 
 “Gigiena”  tushunchasi  grekcha  so‘z  bo‘lib,  “foydali”  degan  ma’noni  bildiradi.  U 
tashqi muhit omillarining (kimyoviy, fizikaviy, ijtimoiy va hokazo) inson salomatligiga 
taʻsirini  o‘rganadigan  va  olingan  ma’lumotlarga  tayangan  holda  tashqi  muhitni 
sog‘lomlashtirish,  inson  sog‘lig‘ini  mustahkamlashning  meʻyor  va  qoidalarini  ishlab 
chiqadigan,  ayniqsa,  yuqumli    kasalliklarning  oldini  oladigan,  ishlash  qobilyatini 
oshiradigan,  umrni  uzaytirish  tadbirlarini  ishlab  chiqadigan  fandir.  Gigiena  inson  bilan 
atrof-muhitning  uzviyligini  taʻminlaydi.  Muhit  sog‘lom  bo‘lmay  turib,  tan-sog‘liqni 
taʻminlash  qiyin.  Shu  maʻnoda  gigiena  tabiiy-ijtimoiy  muhit,  borliqning  odam 
organizmiga  ijobiy  va  salbiy  taʻsirini  ham  o‘rganadi,  tavsiyalar  beradi.    Gigiena  fani 
tavsiyalari  amaliyotga  sanitariya  (lotincha  so‘z  bo‘lib,  “sog‘liq”  degan  maʻnoni 
anglatadi) muassasasi tomonidan joriy qilinadi, garchi ular orasida mustahkam bog‘lanish 
bo‘lsa ham ularning vazifalarini ajrata bilish lozim.  
Buyuk  fiziolog  olim  I.P.  Pavlov:  “Zamonaviy  tibbiyot  kasalliklarning  hamma 
sabablarini  bilib  olgandagina  kelajak  tibbiyotga,  yaʻni  keng  ma’nodagi  gigiyenaga 
aylanadi” deb be’jiz aytmagan. Gigiyena fani bolalar va o‘smirlar gigienasi, kommunal 
gigiyena,  ovqatlanish  gigiyenasi,  mehnat  gigiyenasi  va  gigiyenaga  oid  boshqa  fanlarni 
o‘z ichiga oladi.  
Bolalar  va  o‘smirlar  gigienasi  gigiena  fani  sohalaridan  biri  bo‘lib,  tashqi  muhit 
omillarining bola organizmiga, uning hayot faoliyati, ta’lim tarbiyasiga ta’sirini o‘rganadi 
va  o‘sayotgan  avlodning  sog‘lig‘ini  mustahkamlash  hamda  jismoniy  va  maʻnaviy  
jihatdan  bekamu-ko‘st rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan chora-tadbirlarni ishlab chiqadi. 
Bolalar va o‘smirlar gigienasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
1.
 
Bolalar va o‘smirlar sog‘lig‘ini saqlash;  
2.
 
Bolalar va o‘smirlar faoliyati gigiyenasi;  
3.
 
Tashqi muhit gigiyenasi; 
4.
 
Bolalar va o‘smirlar ovqatlanish gigiyenasi; 
5.
 
Bolalar va o‘smirlarga tibbiy xizmat ko‘rsatish;  
6.
 
Psixogigiyena.
 
Психогигиена  деганимизда  инсонлар  аро  муносабатларнинг  ҳамда  таълим 
тарбия  жараёнида  болалар  соғлигини  сақлаш  ва  неврозларни  олдини  олишни 
тушунамиз. 

---

7 
 
Неврозлар  –  бу  нерв  системасини  фаолиятининг  вақтинчалик  сусйиши 
(тормозланган ёки қўзгалган турида). 
Психогигиенанинг амалга ошириш сабаблари қўйдагича: 
-
 
боланинг айрим характериологик фазилатларини устунрок бўлиши; 
-
 
хаддан ташқари кучли (жисмоний, психик ва маънавий) таъсир этиш; 
-
 
фобиларни мавжудлиги (қўрқиш, чўчиш ҳамма нарсадан  шубҳаланиш); 
-
 
дидактоген неврозларни яъни тарбиячи ва ота-оналар; 
-
 
депривация ҳолати (кам мулоқатли бўлиш ёки мулокатга чанқоқ бўлиши); 
-
 
ота-оналарнинг педагогик савиясини ошириш, оилани МТМ билан ҳамкорлигда иш 
олиб бориш; 
-
 
чиниқтириш, жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулантириш; 
-
 
турли хил касалликларни олдини олиш; 
-
 
оптимал микроклиматик ва психологик муҳитни яратиш; 
-
 
кун тартибини асосий принципларига риоя қилиш ва ҳ.қ.