O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
4.1. Ijtimoiy siyosatning mohiyati 
 
Mustaqillikning  ilk  kunlaridan  boshlangan,  yigirma  to‗rt  yildan 
ortiq  vaqt  davomida  izchil  amalga  oshirib  kelinayotgan  keng  qamrovli 
islohotlar,  sa‘y-harakatlar  zamirida  ulug‗  maqsad  yotibdi.  Bu  ham 
bo‗lsa, xalqimizning hayot darajasi va sifatini yuksaltirishdir. 
2011-yilning  yanvar  oyida  O‗zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Mahkamasi  ―BMT  ming  yillik  maqsadlarini  O‗zbekistonda  amalga 
oshirish  bo‗yicha  qo‗shimcha  chora-tadbirlar  to‗g‗risida‖  maxsus  qaror 
qabul  qildi.  Unda  O‗zbekistonda  BMTning  ming  yillik  rivojlanish 
maqsadlariga  muvofiq  aholi  turmush  darajasi  va  sifatini  izchillik  bilan 
yuksaltirish uchun zarur bo‗lgan qo‗shimcha choralarni amalga oshirish 
maqsadida  vazirliklar,  idoralar,  markaziy  va  mahalliy  hokimiyat 
organlarining 
mamlakatimizda 
inson 
salohiyatining 
muttasil 
rivojlanishini  ta‘minlashga  qaratilgan  kompleks  harakat  dasturi 
belgilangan. 
Inson  taraqqiyoti  konsepsiyasiga  ko‗ra,  jamiyatning  rivojlanishi 
markazida faqat oddiy iqtisodiy ko‗rsatkichlar emas, balki, avvalo, inson 
turishi  kerak.  Taraqqiyotning  pirovard  maqsadi  va  uning  samarasining 
bosh  mezoni  –  odamlarning  imkoniyatlarini  kengaytirish,  ularning 
tabiiy,  jamiyatda  umume‘tirof  etilgan  qadriyatlarga  mos  keladigan 
ma‘naviy  va  moddiy  ehtiyojlarini  sifatli  qondirish,  yanada  yuqori 
turmush darajasiga erishish demakdir. 

---

66 
 
Turli  jamiyatlar,  millat  va  xalqlarning  dunyoqarashi,  madaniyati, 
qadriyatlari  turlicha  bo‗lsa-da,  barcha  joyda  ―turmushning  yuksak 
darajasi‖  deganda,  qarashlar  o‗xshash  bo‗ladi.  U  oilaviy  farovonlik, 
salomatlik,  uzoq  umr  ko‗rish,  moddiy  farovonlik,  ma‘lumotning  yuqori 
sifat  darajasi,  nafaqat  salmoqli  daromad,  balki  mehnatdan  ma‘naviy 
qoniqish, jamoatchilik orasida obro‗ orttirish, xavfsizlik, madaniy hordiq 
kabi  tushunchalarni  qamrab  oladi.  Odamlar  har  doim  shaxs  va  fuqaro 
sifatida  o‗z  dunyoqarashini  ifoda  etish  imkoniyatiga  ega  bo‗lishni, 
jamiyat  hayotida  ishtirok  etishni,  huquq  va  erkinliklarining  hurmat 
qilinishini, fikrlari e‘tiborga olinishini har doim qadrlab kelishgan. 
Ijtimoiy siyosat ijtimoiy ta‘limot asosida ishlab chiqiladi va amalga 
oshiriladi.  U  ijtimoiy  muammolarni  hal  etish,  resurslar  va  ijtimoiy 
maqsadlarga  erishishning  samarali  yo‗llarini  qidirish  kabi  chora-
tadbirlar yig‗indisi ko‗rinishida bo‗lishi mumkin.  
Ijtimoiy  siyosatning  maqsadi  -  barcha  fuqarolar  hayot  sifatini 
oshirish  va  aholining  hayotiy  ehtiyojlarini  qondirishni  ta‘minlaydigan 
mexanizmlar  yordamida,  turli  ijtimoiy  manfaatlar  muvozanati  asosida 
ijtimoiy muhit va ijtimoiy kelishuvni yaratish. 
Ijtimoiy  siyosat  -  ijtimoiy  masalalarni  yechish  maqsadida  butun 
aholini,  barcha  xo‗jalik  va  boshqaruv  tuzilmalari  subyektlari  kuchini 
birlashtirishga qaratilgan davlatning ijtimoiy sohadagi faoliyati. 
U  fuqarolarning  yaxshi  yashash  sharoitlari,  jamiyat  hayotida  erkin 
ishtirok  etishda  huquqlarini  davlat  nazorati  orqali  amalga  oshiradi 
(qonunchilik,  dasturiy-maqsadli,  moddiy-moliyaviy  va  h.k.).  Shuning 
uchun  ijtimoiy  siyosatni  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirish  mexanizmi 
integral  hisoblanadi.  U  davlat  mafkurasi,  huquq,  ijtimoiy  standartlar, 
iqtisodiy  vositalar,  madaniyat,  psixologiya,  demografiyani  o‗z  ichiga 
oladi. 
Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda,  shu  narsa  e‘tirof  etiladiki, 
inson  taraqqiyotini  baholash  quyidagi  prinsiplar  va  uchta  komponentga 
asoslanadi: 

---

67 
 
1.  Farovonlik.  Inson  taraqqiyoti  faqatgina  ijtimoiy  siyosat  sohasi 
bilan  cheklanadi,  deb  o‗ylash  xato  bo‗ladi.  Iqtisodiy  rivojlanishsiz, 
iqtisodiy  salohiyatni  oshirmasdan,  odamlarning  ehtiyojlarini  qondirish 
va  imkoniyatlarini  kengaytirishga  erishib  bo‗lmaydi.  Inson  taraqqiyoti 
konsepsiyasini  faqat  ta‘lim  va  sog‗liqni  saqlash,  gender  rivojlanishi  va 
qashshoqlikka  qarshi  kurash  ko‗rsatkichlari  kabi  ijtimoiy  mezonlar 
statistikasi asosida tahlil qilish noto‗g‗ri. Ushbu ma‘lumotlar jamg‗arish 
va  investitsiyalar,  ishlab  chiqarish  va  iste‘mol  qilish,  savdo  va 
texnologiyalar  kabi  ko‗rsatkichlarsiz  inson  taraqqiyoti  haqida  to‗liq 
tasavvur  xosil  qilish  imkonini  bermaydi.  Jamiyatning  rivojlanishi 
odamlarning  moddiy  va  ma‘naviy  ehtiyojlarini  qondirish  uchun 
resurslardan  foydalanish  optimalligiga  ko‗ra  baholanadi.  Shu  sababli, 
inson  taraqqiyotining  bosh  uch  komponentidan  bittasi  farovonlik 
hisoblanadi. 
2.  Huquq  va  imkoniyatlarning  kengayishi.  Inson  taraqqiyotining 
darajasi  rivojlanish  masalalarini  hal  qilishda  insonning  o‗zi  qanchalik 
ishtirok etayotgani bilan ham belgilanadi. Axir u rivojlanishning nafaqat 
obyekti, balki subyekti hamdir. 
3.  Adolat.  Jamiyatning  rivojlanish  darajasi  imkoniyatlar  tengligiga, 
ya‘ni  ushbu  jamiyatda  aholining  turli  individ  va  guruhlari  o‗rtasida 
huquq va majburiyatlar taqsimlanishi adolat prinsipiga ko‗ra baholanishi 
kerak.  ―Imkoniyatlar  tengligi‖  mavhum  tushuncha  emas.  U  aniq,  real 
hamda  huquqiy  va  iqtisodiy  ta‘minlashni  talab  qiladi.  Uning  mohiyati 
shundaki,  jamiyatda  muayyan  belgiga,  shu  jumladan,  jinsiga  ko‗ra, 
huquqiy  va  iqtisodiy  kamsitish,  ko‗proq  yoki  kamroq  imtiyozlarga  ega 
etnik  guruhlar,  ekspluatatsiya  qilinuvchi  sinflar  bo‗lmasligi  kerak. 
Nogironlarga  tizimli  yordam  alohida  e‘tiborni  talab  etadi.  Bunday 
adolatni  o‗rnatish  omillari  orasida  qonunchilikda  mustahkamlangan  va 
amaliyotda qo‗llanadigan siyosiy huquq va erkinliklar, sog‗liqni saqlash 
va  ta‘lim  tizimidan  foydalanish,  mikromoliyalash  tizimi  orqali  ijtimoiy 
himoyaga muhtoj qatlamlarni qo‗llab-quvvatlash va boshqalar mavjud. 
 

---

68 
 
Shunday  qilib,  inson  taraqqiyotining  umumiy  e‘tirof  etilgan 
uchinchi  komponenti  –  ijtimoiy  adolat,  natijalarning  barqaror 
ta‘minlangani,  inson  huquqlarini  hurmat  qilish  hisoblanadi.  Inson 
taraqqiyoti  konsepsiyasi,  iqtisodiy  o‗sish  nazariyasidan  farqli  o‗laroq, 
ijtimoiy  taraqqiyotga  uzoq  muddatli  jarayon  sifatida qaraydi.  Faqatgina 
bugun  yashayotgan  insonlar  ehtiyojini  qondirish  haqida  o‗ylash  bilan 
cheklanmasdan,  kelajak  avlodlar  uchun  munosib  hayotni  ta‘minlash 
haqida ham fikr yuritish zarur.  
Inson  taraqqiyoti  konsepsiyasi  –  bu  samarali  va  barqaror  iqtisodiy 
o‗sishni  ta‘minlash  hamda  uni  mantiqiy  yakuniga  izchil  ravishda 
yetkazish, ya‘ni odamlar imkoniyatlarini kengaytirish, ularning iqtisodiy 
va  siyosiy  huquq  va  erkinliklarini  ro‗yobga  chiqarish,  bugungi  va 
kelgusi avlodlarning ma‘naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirishdir . 
Bugungi kunda  mamlakatimizda  inson  omilining  hal  qiluvchi kuch 
sifatida  amal  qilishi  va  izchil  ravishda  rivojlanib  borishi  uchun  real 
shart-sharoitlarni  yaratadigan  ijtimoiy-iqtisodiy  islohotlar,  ahamiyatga 
molik o‗zgarishlar amalga oshirilmoqda. Biz o‗z oldimizga qo‗yayotgan 
maqsad  esa  barchamizga  yaxshi  ma‘lum  –  bu  zamonaviy  rivojlangan 
demokratik  davlatlar  qatoriga  kirish,  xalqimiz  uchun  munosib  turmush 
sharoitini  yaratish  va  uning  jahon  hamjamiyatida  munosib  o‗rin 
egallashini ta‘minlashdan iborat . 
O‗zbekiston  hukumati  o‗z  zimmasiga,  mamlakatimizda  kam 
ta‘minlangan  toifa  miqdorini  kamaytirish  va  jamiyatimiz  hayotida 
insonparvarlik  prinsiplarining  yanada  rivojlanishiga  ko‗maklashish 
maqsadida,  ming  yillik  rivojlanish  maqsadlari  borasida  ma‘lum  bir 
majburiyatlarni  o‗z  zimmasiga  olgan.  Xalqaro  miqyosda  hamjamiyat, 
shu  jumladan,  BMTning  turli  tarkibiy  tuzilmalari  bu  borada  moliyaviy 
yordam berish va mamlakatimizdagi davlat va nodavlat tashkilotlar bilan 
hamkorlik  qilish  orqali  ko‗maklashishga  hozirligini  izhor  etadi. 
O‗zbekistonning  2015-yilgacha  bo‗lgan  davrdagi  vazifasi  kam 

---

69 
 
ta‘minlangan  aholi  hissasini  50  foizga  qisqartirishdan  iborat. 
Mamlakatimizda  aholini  samarali  muhofaza  qilishga  yo‗naltirilgan 
maqsadli  chora-tadbirlar  hamda  yuksak  iqtisodiy  o‗sish  va  bandlik 
sur‘atlari aholi farovonligini oshirishni ta‘minlamoqda.  
Mamlakatimiz  iqtisodiyotini  modernizatsiya  qilish  sharoitida  aholi 
daromadlari  tarkibida  qator  o‗zgarishlar  sodir  bo‗ldi.  Birinchidan, 
daromad  shakllari  o‗zgardi,  ya‘ni  uning  an'anaviy  turlari  (ish  haqi, 
pensiya,  nafaqa,  stipendiya)  qatoriga  mutlaqo  yangilari  –  tadbirkorlik 
faoliyatidan,  ko‗chmas  mulkdan,  qimmatli  qog‗ozlardan,  chet  el 
valyutasidan 
keladigan 
daromadlar 
qo‗shildi. 
Ikkinchidan, 
daromadlarning  tarkibiy  qismlari  miqdor  va  sifat  jihatidan  o‗zgardi,  bu 
borada  fuqaro  ixtiyoridagi  haqiqiy  daromadlar,  to‗planish  va  ajralish 
koeffitsiyenti,  daromad  tanqisligi,  tirikchilik  minimumi,  qashshoqlik 
darajasi,  oila  pul  daromadlarining  xarid  qobiliyati  kabi  tushuncha  va 
kategoriyalar 
paydo 
bo‗ldi. 
Uchinchidan, 
daromadlardan 
foydalanishning  yangi  yo‗nalishi  paydo  bo‗ldi:  majburiy  to‗lovlar  va 
badallar,  chet  el  valyutasi,  qimmatli  qog‗ozlar  va  shaxsiy  mulkni  sotib 
olish 
uchun 
xarajatlar, 
tijorat 
banklariga 
qo‗yilmalar 
shular 
jumlasidandir. 
Ta‘kidlash  joizki,  aholi  daromadlarining  darajasi  qanchalik  yuqori 
bo‗lsa,  uning  zaruriy  ehtiyojini  qondirish,  salomatligini  saqlash,  dam 
olishini  tashkil  etish,  ma‘lumot  olish,  bo‗sh  vaqtlarini  madaniy  tarzda 
o‗tkazish bo‗yicha imkoniyatlari shunchalik ko‗p bo‗ladi.  
Har qaysi inson millati, tili va dinidan qat‘i nazar, bu dunyoga baxtli 
yashash uchun dunyoga keladi. Bunday yuksak orzuga yetishning sharti 
va garovi bo‗lgan omillar ko‗p. Lekin ular orasida hayotimizga ma‘no-
mazmun beradigan, uni yanada yorug‗ va fayzli qiladigan bir omil borki, 
u  ham  bo‗lsa,  odamning  o‗z  uyi,  o‗z  yurtini  har  tomonlama  go‗zal  va 
obod  qilib,  shundan  o‗zi  ham  mamnun  bo‗lib,  rozi  bo‗lib  yashashida 
yaqqol namoyon bo‗ladi.  

---

70 
 
 
 
 
 
 
1-rasm.