O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
4.3. Ijtimoiy siyosat samaradorligini baholash mezonlari 
 
Hayot  darajasi,  birinchi  navbatda,  aholi  daromadlari  miqdori  bilan 
belgilanadi.  Yurtimizda  kechayotgan  o‗zgarishlar  aholi  jon  boshiga 
to‗g‗ri keladigan real pul mablag‗lari, o‗rtacha nominal va real ish haqi 
miqdori  belgilangan  eng  kam  ish  haqi,  pensiya,  nafaqa  va  stipendiya 
ko‗rsatkichlarini yaqqol namoyon etmoqda. 
Iqtisodiyotimizning jadal va mutanosib rivojlanib borayotgani aholi 
hayot  darajasi  va  sifatini  izchil  oshirish  uchun  mustahkam  zamin 
yaratmoqda.  Byudjet  tashkilotlari  xodimlarining  ish  haqi,  pensiya  va 
stipendiyalar hajmi 2014-yilda 23,2 foizga oshdi. Aholining jon boshiga 
to‗g‗ri keladigan real daromadlari esa 10,2 foizga ko‗paydi. 
Aholi  daromadlari  tarkibida  tadbirkorlik  faoliyatidan  olinayotgan 
daromadlar  ulushi  tobora  ortib  bormoqda.  Mustaqillik  yillarida  bu 
boradagi ko‗rsatkich 10,6 foizdan 52 foizga o‗sdi. Bu Mustaqil davlatlar 
hamdo‗stligi mamlakatlaridagi eng yuqori ko‗rsatkichlardan biridir
9
.  
                                                             
9
  O‗zbekiston  Respublikasi  birinchi  Prezidenti  Islom  Karimovning  2014-yilda  mamlakatimizni  ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish  yakunlari  va 2015-yilga mo‗ljallangan  eng  muhim  ustuvor  yo‗nalishlarga  bag‗ishlangan  O‗zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ―2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy  o‗zgarishlarni amalga 

---

76 
 
Bu  haqda  so‗z  yuritganda,  sobiq  ittifoq  hududidagi  boshqa 
mamlakatlardan  farqli  ravishda,  O‗zbekistonda  daromadlar  darajasi 
bo‗yicha aholining keskin tabaqalanish holati mavjud emasligini alohida 
ta‘kidlash  lozim.  Eng  ko‗p  va  eng  kam  daromad  oladigan  aholi 
o‗rtasidagi  farq  2000-yildagi  53,3  barobardan  bugungi  kunda  7,8 
barobarga tushdi. Bu o‗rinda jamiyatda ijtimoiy barqarorlikning mezoni 
hisoblangan  bu ko‗rsatkich  xalqaro  me‘yorlarga  ko‗ra,  10 barobar  qilib 
belgilanganini aytib o‗tish lozim.  
Jahon  tajribasida  jamiyatda  ijtimoiy  tabaqalanish  va  xavfsizlik 
darajasini  baholashning  yana  bir  mezoni  –  Jini  indeksidan  keng 
foydalaniladi.  Misol  uchun,  O‗zbekistonda  mustaqillik  yillarida  Jini 
indeksi  ko‗rsatkichi  0,40  dan  0,296  ga  pasaydi.  Bu  natija,  Birlashgan 
millatlar tashkiloti tavsiyalariga binoan 0,35-0,37 miqdorida belgilangan 
xalqaro  standartlar  nuqtayi  nazaridan  qaraganda,  aholimizning  ijtimoiy 
farovonligi muttasil o‗sib borayotganidan dalolat beradi. 2014-yilda real 
daromad  aholi  jon  boshiga  9  barobar  ko‗paydi.  hisob-kitoblarga  ko‗ra, 
o‗rtacha  ish  haqi  iste‘mol  savatchasi  baxosidan  5  barobardan  ziyod 
oshdi. 
2014-yilda  byudjet  tashkilotlari  xodimlarining  ish  haqi,  pensiyalar, 
nafaqa  va  stipendiyalar  miqdorini  o‗rtacha  23  foizdan  kam  bo‗lmagan 
darajada  oshirish,  2015-2017-yillarda  aholi  real  daromadlarini  kamida 
1,5 barobar ko‗paytirish vazifasi qo‗yilmoqda. 
Iste‘mol  tarkibi  ancha  sifatli  oziq-ovqat  mahsulotlarini  ko‗proq 
iste‘mol  qilish  hisobidan  o‗zgarmoqda.  Bunda  uglevodlarga  boy  oziq-
ovqatlarni  (birinchi  navbatda,  non  va  non  mahsulotlarini)  iste‘mol 
qilishning barqarorlashgani muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik 
yillarida 
aholi 
tomonidan 
iste‘mol 
qilinayotgan 
oziq-ovqat 
mahsulotlarining soni, turi o‗nlab barobar oshdi. 
Aholining  xarid  qobiliyati,  ya‘ni  uning  oylik  maosh  va  pensiya 
hisobidan  eng  zarur iste‘mol  mahsulotlarini  sotib  olish  va  xizmatlardan 
                                                                                                                                                                                                    
oshirish,  modernizatsiya  va  diversifikatsiya  jarayonlarini izchil  davom  ettirish hisobidan  xususiy  mulk  va  xususiy 
tadbirkorlikka keng yo‗l ochib berish – ustuvor vazifamizdir‖ mavzusidagi ma‘ruzasi. 2015-yil, 16-yanvar. 

---

77 
 
foydalanish imkoniyatlari aholining iste‘mol tovarlariga bo‗lgan talab va 
ehtiyojlarining ta‘minlanishi sezilarli darajada yaxshilanib borayotganini 
aks ettiradi.  
Mamlakatimizda  kuchli  ijtimoiy  siyosatning  bosqichma-bosqich 
amalga  oshirilishi,  aholi  daromadlari  va  hayot  darajasini  muntazam 
oshirib  borish,  xalqimizni  ijtimoiy  qo‗llab-quvvatlashni  kuchaytirishga 
qaratilgan  aniq  maqsadli  chora-tadbirlar  o‗rtacha  oylik  ish  haqi 
miqdorining sezilarli ravishda oshishini ta‘minladi. Pul daromadlarining 
oshishi  va  aniq  yo‗naltirilgan  ijtimoiy  qo‗llab-quvvatlash  bo‗yicha 
amalga  oshirilayotgan  chora-tadbirlar  aholi  barcha  qatlamlari  o‗rtacha 
daromadlarining o‗sib borishida muhim omil bo‗ldi.  
Mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy  islohotlarning 
asosiy  prinsiplaridan  biri  sifatida  O‗zbekiston  Respublikasi  birinchi 
Prezidenti  Islom  Karimov  tomonidan  chuqur  asoslab  berilgan  kuchli 
ijtimoiy  siyosat  aholi  yalpi  daromadlarining  o‗sishi  uchun  zarur  shart-
sharoit yaratdi. Mazkur islohotlar natijasida 1991–2014-yillar davomida 
O‗zbekiston aholisining yalpi daromadlari 10,2 foizga ko‗paydi. 
Yalpi daromadlar  tarkibida  shu davr mobaynida  mulk daromadlari, 
tadbirkorlik  faoliyatini  amalga  oshirishdan  olingan  daromadlar 
ko‗rinishidagi yangi daromad turlari paydo  bo‗ldi. Bozor munosabatlari 
chuqurlashib,  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  rivojlanib  borgani 
sayin, aholining yalpi xarajatlari tarkibida yangi yo‗nalish – tadbirkorlik 
faoliyati uchun xarajatlar yo‗nalishi paydo bo‗ldi. O‗z mohiyatiga ko‗ra, 
bu  usul  oila  xo‗jaligining  asosiy  kapital  uchun  mablag‗  jamg‗arishning 
samarali  shakli  bo‗lib,  xususiy  mulk  asosida  o‗z  daromadlarini 
shakllantirish va ko‗paytirish imkonini beradi.  
Mamlakatimiz  hukumati  tomonidan  aholi  daromadlarini  oshirishga 
qaratilgan  chora-tadbirlarning  qabul  qilinishi  hayotimizda  tobora  hal 
qiluvchi  kuchga  aylanib  borayotgan  o‗rta  sinfni  shakllantirish  imkonini 
berdi.  

---

78 
 
Oilaning  yalpi  daromadlari  oshib  borishi  bilan  bir  vaqtda, 
yurtimizda  iste‘mol  mahsulotlari    ishlab  chiqarish  hajmini  oshirish  va 
aholiga  ko‗rsatilayotgan  xizmat  turlarini  kengaytirish  hisobidan  ushbu 
daromadlardan 
samarali 
foydalanish 
uchun 
sharoit 
yaratildi. 
Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi 
o‗zgarib,  tadbirkorlik  faoliyatidan  olinayotgan  daromad  barqaror  o‗sib 
borayotgani 
alohida 
e‘tiborga  molikdir.  2014-yilda  aholining 
tadbirkorlik  faoliyatidan  olayotgan  daromadi  10,6  foizdan  52  foizga 
o‗sdi, boshqacha aytganda, O‗zbekiston aholisi daromadining yarmidan 
ko‗pi,  birinchi  navbatda,  tadbirkorlik,  kichik  va  xususiy  biznes 
hisobidan shakllanmoqda. 
 ―Obod  turmush  yili‖  davlat dasturini  ishlab  chiqishda,  eng  avvalo, 
mahallalarda,  ko‗p  qavatli  uylarda  istiqomat  qilayotgan  har  bir  fuqaro 
tomonidan tinchlik va osudalikning qadriga yetish, uni munosib himoya 
qilish  ko‗nikmalarini  shakllantirish,  tinchlik  uchun  kurashishga  oliy 
burch  sifatida  qarash  kabi  qadriyatlarni  rivojlantirishga  yo‗naltirilgan 
chora-tadbirlarga e‘tibor qaratildi.  
Mamlakatimizda  olib  borilayotgan  ijtimoiy  va  iqtisodiy  sohadagi 
islohotlarning  bosh  maqsadi,  iqtisodiyotni  yuksaltirishning  ijobiy 
sur‘atlariga 
erishish 
orqali 
aholining 
turmush 
farovonligini 
yuksaltirishdir. 
Aholi  farovonligini  oshirishning  ustuvor  yo‗nalishi  aholining  real 
daromadlarini  oshirish  hisoblanadi.  Mamlakatimizda  yalpi  ichki 
mahsulotning  yuqori  sur‘atlarda  barqaror  o‗sib  borishi,  byudjet  sohasi 
xodimlarining  ish  haqi,  pensiya,  nafaqa  va  stipendiyalar  miqdorining 
muntazam  qayta  ko‗rib  chiqilishi,  ta‘lim,  sog‗liqni  saqlash  va  ilm-fan 
sohalari  xizmatchilarining  mehnatini  rag‗batlantirish,  aholi  turmush 
darajasini  tubdan  yaxshilashga  qaratilgan  boshqa  chora-tadbirlar, 
ayniqsa,  oxirgi  yillarda  xalqimizning  hayot  sifati  izchil  yuksalib 
borishini ta‘minladi. 

---

79