O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Rangli  metallar. 

Elementlarning  davriy  tizimida  82  ta  rangli  metall 

bo„lib, uy-ro„zg„or buyumlari ishlab chiqarishda faqat 11 tasi ishlatiladi. 

1. 

Alumin. 

Toza  alumin  sim, ko„zgu va qog„ozsimon parda (folga) ishlab 

chiqarishda  ishlatiladi.  Boshqa  tovarlar  uchun  ikki  xil  qotishmasi  ishlatiladi.  Biri 

Ams  markali,  tarkibiga  1%  marganes  qo„shilgan  bo„lib.  ufidan  idish-tovoqlar 

tayyorlanadi.  Ikkinchisi  tarkibiga  8%  kremniy  qo„shilgan  yoki  duralumin 

---

247 

 

chiqindilaridan  olingan  degrezlik  qotishmasi  bo„lib,  undan  qozon,  tova,  go„sht 

qiymalagich  va  dazmolning  tag  qismi  ishtab  chiqariladi.  Duralumin  tarkibida 

5%  mis,  1%  magniy,  0,5%  marganes  va  kremniy  bo„lib,  chiniqtirilganda 

pishiqligi  besh barobar oshish xususiyatiga ega. 

2.  Mis. 

U  sof  holda  sim  ishlab  chiqarishda  ishlatilib,  boshqa  tovarlar 

uchun  uning  besh  xil  qotishmasidan  foydalaniladi:  a)  tompak.  Tarkibida  4  yoki 

10%  rux  bor.  Bimetall  taxtachasi  uchun  ishlatiladi;  b)  yarim  tompak.  Tarkibida 

15  yoki  20%  rux  bor.  Puflab  chalinadigan  musiqa  asboblarni  ishlab  chiqariladi; 

d)  latun  (jez).  tarkibiga  30,  32  yoki  37%  rux  qo„shib  olinadi.  Samovar  va 

idishtovoqlar  tayyorlanadi;  e)  bronza.  Tarkibida  10%  qalayi  va  3%  kremniy 

bo„lib,  undan  haykalchalar  ishlab  chiqarishda  foydalaniladi.  Tarkibida  5% 

alumin  boridan  medal  va  chaqa  tangalar  tayyorlanadi;  f) melxior. Tarkibiga 19% 

nikel  qo„shib  olinadi.  Idishlar  va  ovqatlanish  anjomlari  uchun  ishlatiladi. 

Tarkibida  25%  nikel  bo„lgan  turidan  tanga  tayyorlanadi.  Tarkibiga  24%  rux 

qo„shilgan qotishma neyzilber  deyiladi. 

3.

 

Qalay. 

Qog„ozsimon 

parda 

(folga) 

ishlab 

chiqarishda, 

kavsharlar 

tayyorlashda 

va 

latun 

idishlarining 

ichini 

qoplashda 

ishlatiladi.

 

4.

 

Nikel. 

Latun  idishlari  va  po„lat  buyumlarining  ustini  qoplash  uchun, 

tarkibiga  20%  xrom  qo„shilgan  elektr  isitkichlari  uchun  nixrom  simi  va  elektr 

lampa  elektrodi  tayyorlanadigan,  tarkibida  5%  marganesli  qotishmalar  sifatida 

qo„llaniladi.

 

5.

 

Rux. 

Tom  tunukalari,  tos  va  paqirlarni  qoplashda,  galvan  elementlari 

stakani  va  tarkibiga  46,  52  yoki  64%  mis  qo„shilgan  mis  buyumlarini 

kavsharlashda ishlatiladigan  qotishma ishlab chiqarishda ishlatiladi. 

6.

 

Oltin. 

Toza  oltin  zarvaraq  qog„ozi  shaklida,  chinni  idishlarni 

bezashda  ishlatiladi.  Zargarlik  buyumlari  uchun  tarkibida  4,2,  25,0,  41,7  va 

62,5% kumush va misi  bor qotishmasidan foydalaniladi.

 

---

248 

 

7.

 

Platina. 

Brilliant  uzuk  va  ziraklar  gardishi  uchun  va  bir  tomonlama 

ko„rinadigan  ko„zoynaklar shishasini  qoplashda ishlatiladi.

 

8.

 

Palladiy. 

Platina bilan  birgalikda  qotishma sifatida qo„llaniladi.

 

9.

 

Osmiy va iridiy. 

Birgalikda qotishma sifatida oltin perolar uchi uchun 

ishlatiladi.

 

10.  Kumush. 

Tarkibida  12,5%  mis  bor  qotishma  shaklida  zargarlik 

buyumlari  ishlab  chiqariladi.