O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Induksiya 
Tarixiy 
Sistemali 
Mantiqiy abstraksiya 
Funksional 
Kazual (tasodifiy) 
Matematik 
modellashtirish 
Ular:
 

---

17 
 
ta‘sirining dinamik (doimiy o‗zgaruvchi) jarayoni sifatida qarash zarur. 
Ayrim hollarda bu rivojlanishlar fan ichidagi qarama-qarshiliklar natijasi 
sifatida  tushuntirilishi  mumkin,  boshqa  joylarda  esa  o‗sha  davrning 
iqtisodiy  va  siyosiy  muammolarini  yaxshilab  o‗rganib  chiqish 
muhimroq, deb ta‘kidlanadi. Ayrim hollarda yangi nazariyalarni keltirib 
chiqaruvchi omillar shu qadar chalkashib ketadiki, nazariyaning yuzaga 
kelishida  qaysi  nazariya  (nisbiymi  yoki  absolyutmi)  muhimroq 
ekanligini aytish qiyin.  
Iqtisodchilar  har  xilligini  tushunishning  bir  yo‗li  iqtisodiy 
ta‘limotlar  tarixining  bir  segmentini  ko‗rib  chiqishdir.  Iqtisodiy 
ta‘limotlar  tarixi  bu  o‗zgarishlar  tarixiydir  va  bir  vaqtlar  noortodoksal 
bo‗lgan fikrlar boshqa bir davrga kelib asosiy ortodoksal fikrga aylanadi. 
Misol  uchun,  noortodoksal  bo‗lgan  Maltus,  Tugan-Baranovski  va 
Marksning  fikrlari  Keyns  nazariyasida  qisman  aks  ettirilgan.  Bu 
o‗zgarishlar  sodir bo‗lishiga  sabab ba‘zi  iqtisodchilarning noortodoksal 
fikrlarni  qabul  qilishni  xohlashlari,  keyin  esa  uni  to‗g‗riligiga 
boshqalarni ham  ishontirishlari  sabab  bo‗lgan.  Shunday  tarzda ularning 
fikrlari asosiy ortodoksal yo‗nalishga qo‗shilib ketadi. 
Noortodoksal  maktablar  fanning  evolutsiyasi  tarixida  muhim  rol 
o‗ynaydi. Ular asosiy oqimni tanqid qilishda nuqson, nomuvofiqliklarni 
ko‗rsatib,  ularning  sof  va  benuqson  bo‗lishiga  yordam  beradi. 
Noortodoksal  tushuncha  va  asosiy  ortodoksal  maktab  rivojining  o‗zaro 
ta‘sirini  Alfred  Marshallning  iqtisodiy  rivojlanishi  misolida  ko‗rish 
mumkin.  U  tarixiy  maktab  iqtisodchilari  va  abstrakt  nazariyachilar 
qarashlariga  qarshi  chiqib  neoklassik  iqtisodiy  yo‗nalishga  asos  soldi. 
Lekin  Marshall  nazariyasi  XIX  asr  oxirida  yashagan  Amerika 
iqtisodchilari  uchun  o‗ta  rasmiy  va  abstrakt  nazariya  edi.  1885-yilda 
tashkil  topgan  Amerika  Iqtisodiyot  Asotsiatsiyasi  asosan  nemis  tarixiy 
maktabi tarafdorlari tomonidan nazorat qilinar edi. Tarixiy-institutsional 
metodologik  yo‗nalish  tarafdorlari  va  iqtisodiyotning  kelajagi  abstrakt 
matematik  tahlil  modellarida,  deb  ta‘kidlovchilar  o‗rtasida  ochiqcha 
qarama-qarshilik  mavjud  edi.  Ularning  qarama-qarshiligi  hozirgi  kun 
iqtisodiyotining  shakllanishida 
muhim 
rol  o‗ynagan. 
Amerika 
universitetlarida  tarixiy-institutsional  yo‗nalishning  ahamiyati  yigir-
manchi  asrning  birinchi  yarmi  davomida  pasayib  bordi,  neoklassik 
iqtisod  esa  (avval  Marshall  nazariyasi,  keyinchalik  Valras  nazariyasi) 
aksincha, Amerikada asosiy oqimga aylandi.
5
 
                                                             
5
 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander-19 b. 
 

---

18