O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti



Download 4,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet145/271
Sana02.01.2022
Hajmi4,73 Mb.
#306804
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   ...   271
Bog'liq
iqtisodiy talimotlar tarixi

 
9.2. Vaqt muammosi va Marshall xochi 
 
Iqtisodiy  tahlilda  asosiy  muammolardan  biri  bu  ta‘sir  etayotgan 
omillarning  natijaga  ta‘sir  qilishiga  ko‗p  vaqt  ketishidir.  Qisqa  vaqt 
mobaynida  ta‘sirlarni  to‗g‗ri  tushuntiruvchi  har  qanday  tahlil  yoki 
xulosa  uzoq  muddat  uchun  noto‗g‗ri  bo‗lishi  mumkin.  Marshallning 
ceteris  paribus  usulidan  foydalanishi  uning  vaqt  bilan  ishlash  usuliga 
mos  keladi. Bozorda ba‘zida bir  zumlik  vaqt  yoki  juda  qisqa muddatda 
ko‗p  omillar  o‗zgarmas  tarzda  ushlab  turiladi.  Keyinchalik  esa  bir 
zumlik vaqtdan qisqa muddatga, uzoq muddatga va juda uzoq muddatga 
o‗tish  jarayonida  o‗zgarmas  miqdorlar  ham  o‗zgartiriladi.  Vaqt  o‗tishi 
talabga  bir  oz  ta‘sir  qiladi,  ammo  bu  taklif  tahliliga  ancha  putur 
yetkazishi mumkin.  
Vaqt oqibatida yuzaga kelgan muammolarni ko‗tarib, Marshall 4 ta 
vaqt  davrlarini  belgilab  berdi.  Marshall  uning  farqlari  butunlay  sun‘iy 
bo‗lganligini  tan  oldi.  ―Haqiqiy  hayotning  iqtisodiy  sharoitlarida  tabiat 
ular  orasiga  hech  qanday  chiziqlar  chizmagan‖.  Marshallning  vaqt 
tushunchasi  soat  vaqtlari  bilan  o‗lchanadigan  xronologik  vaqt  emas,  u 
asosan  tahliliy  qarashdir.  Vaqtlarga  bo‗lish  firmaning  yoki  taklifning 
iqtisodiyoti  nuqtayi  nazaridan  ta‘riflanadi.  Bir  zumlik  davrda  taklif 
umuman o‗zgarmas yoki mukammal noegiluvchandir. Narx o‗zgarganda 
taklif  miqdori  umuman  o‗zgarmas,  chunki  narxning  o‗zgarishiga 
firmalar  moslashishi  uchun  vaqt  juda  qisqa.  Qisqa  davr  bu  firmalar 
mahsulot  ishlab  chiqarishni  hamda  taklifni  o‗zgartira  oladigan,  ammo 
zavodni  ko‗paytira  olmaydigan  vaqt  hisoblanadi.  Bu  yerda  taklif  biroz 
egiluvchan. Chunki baland narxlar taklif miqdorini oshiradi va taklif egri 
chizig‗i  tepaga  yuqoriga  ko‗tariladi.  Qisqa  davr  mobaynida  firmaning 
umumiy  xarajatlari  ikkita  tarkibiy  qismga  bo‗linadi:  ishlab  chiqarish 
hajmi  bilan  o‗zgaradigan  xarajatlar,  ya‘ni  Marshall  ularni  maxsus, 
to‗g‗ridan  to‗g‗ri  yoki  asosiy  xarajatlar,  deb  atagan  va  zamonaviy 
nazariya  fanida  ularni  o‗zgaruvchi  xarajatlar,  deb  ataymiz.  Ishlab 
chiqarish  hajmi  o‗zgarishi  bilan  o‗zgarmaydigan  xarajatlarni  Marshall 


196 
 
qo‗shimcha  xarajatlar,  deb  atagan  va  zamonaviy  nazariyada  esa  uni 
doimiy xarajatlar, deb ataymiz. Qisqa davrdagi o‗zgaruvchan xarajatlar, 
va  doimiy  xarajatlar  o‗rtasidagi  farq  shubhasiz  Marshallning  biznes 
jarayonlarini  kuzatishidan  kelib  chiqqan.  Bu  metodologiya  firma 
harakatlarini  tahlil  qilishda  muhim  tahliliy  vosita  hisoblangan.  Uzoq 
davrda  zavod  hajmi  o‗zgara  oladi  va  hamma  xarajatlar  o‗zgaruvchan 
bo‗ladi. Taklif egri chizig‗i uzoq davrda qisqa davrga qaraganda ko‗proq 
egiluvchan  bo‗ladi  va  firmalar  zavodlarni  ko‗paytirish  orqali  narxlar 
o‗zgarishiga to‗liq moslasha oladilar. Sanoatda uzoq muddatli taklif egri 
chizig‗i  3  ta  umumiy  shaklga  ega,  ya‘ni  u  tepaga  va  o‗ng  tomonga 
siljishi  mumkin  (xarajatlar  oshishi  mumkin);  u  butunlay  egiluvchan 
bo‗lishi  mumkin  (xarajatlar  doimiy  bo‗lishi  mumkin)  yoki  noodatiy 
hollarda  u  pastga  va  o‗ngga  siljishi  mumkin  (xarajatlar  tushishi 
mumkin).  Azaliy  yoki  juda  uzoq  davrda  texnologiya  va  aholi  soni 
o‗zgarishi  mumkin,  shuning  uchun  Marshall  narxlarning  harakatini 
avloddan  avlodga  o‗tish davrida  tahlil  qilayatgan paytda  bunday  davrni 
ishlatadi. 
Marshall  mikroiqtisodiy  nazariyaning  deyarli  har  bir  qismiga  o‗z 
hissasini  qo‗shgan  bo‗lsa  ham,  uning  nazariyaga  qo‗shgan  eng  buyuk 
hissasi  vaqtning  taklifga  ta‘sirini  tahlil  qilishidir.  U  narx  tahlillarida 
vaqtning  ta‘sirini  aniqlashda bir qancha asosiy  qiyinchiliklarni topdi  va 
u  keyinchalik  hayotida  bu  sohada  ishlash  uchun  ko‗p  mashaqqat  kerak 
ekanligini  isbotladi.  1908-yilda  J.B.Klarkga  yozilgan  maktubda  u 
oldinda  yana  beshta  mavzu  bo‗yicha  ko‗p  ishlar  turgani  haqida  yozib, 
―Vaqtning ta‘sirini puxta ishlab chiqish‖ ni ro‗yxatining boshiga qo‗ydi. 
XIX  asrning  oxirgi  choragi  davomida  iqtisodchilar  o‗rtasida  bahoga 
talab  va  taklifning  ta‗siri  masalasi  alohida  o‗rganila  boshlandi.  Klassik 
iqtisodchilardan  J.S.Millning  tamoyili  taklifga  urg‗u  berardi,  biroq 
Jevons,  Menger  va  Valraslar  talabni  asosiy  o‗ringa  qo‗ydi.  Jevons  va 
boshqalar  baho  faqat  talabga  bog‗liq,  degan  fikrni  uzoq  ma‘qullashdi. 
Mavzudagi bu bahs-munozaraning ta‘sirini Marshallning qiyosiy narxlar 
nazariyasi  orqali  ifodalash  qiyin  ish  edi.  Marshall  o‗zining  klassik  va 
Me‘yoriy  naflilik  maktablarining  vaziyatlarini  murosaga  kelitirshga 
harakat  qilgan  talab  va  taklif  tahlillariga  bo‗lgan  tanqidlardan  xafa 
bo‗ldi.  Uning  fikricha  u  faqatgina  tinchlikni  emas,  balki  haqiqatni  ham 
izlagan. Bundan  tashqari uning  talab va  taklif  tahlillari  Jevons, Menger 
va  Valraslar  bu  mavzuda  yozishni  boshlashidan  oldin  shakllantirilgan 
edi.  


197 
 
Marshall  mahsulotning  narxini  me‘yoriy  naflilik  belgilab  beradimi 
yoki  ishlab  chiqarish  xarajatlarimi,  degan  savol  ustidagi  bahs-
munozaralarni  vaqtning  ta‘siri  va  iqtisodiy  omillarning  o‗zaro 
bog‗liqligi  haqida  aniq  tushunchaga  ega  bo‗lish  orqali  hal  qilanadi, 
degan  fikrda  edi.  Pirovard  tovarlarning  talab  egri  chizig‗i  pastga  va 
o‗ngga  siljib  boradi,  ya‘ni  odamlar  ko‗p  miqdordagi  tovarlarni  arzon 
narxlarda  sotib  oladi.  Taklif  egri  chizig‗ining  shakli  tahlillar  ostidagi 
vaqt  davriga  bog‗liq  bo‗ladi.  Vaqt  qancha  qisqa  bo‗lsa,  narx 
aniqlashdagi  talabning  ahamiyati  shunchalik  muhim  bo‗ladi,  vaqt 
qancha  uzunroq  bo‗lsa,  taklifning  ahamiyati  ko‗proq  muhim  bo‗lib 
boradi.  Uzoq  muddatda  o‗zgarmas  xarajatlar  sharoitida  taklif  butunlay 
egiluvchan  bo‗ladi,  shuning  uchun  narx  faqatgina  ishlab  chiqarish 
xarajatlariga bog‗liq bo‗ladi. Shunday bo‗lsada, narxni talab aniqlaydimi 
yoki taklif, degan mavzuda bahslashish foydasizdir. Marshall omil oddiy 
narsa  emasligini  va  har  qanday  o‗zgarishga  faqatgina  bitta  omil  ta‘sir 
etadi,  deyish 
noto‗g‗ri 
ekanligini 
ko‗rsatish 
uchun 
quyidagi 
o‗xshashlikni keltirdi:
 
―Biz  tovarning  qiymatini  naflilik  shakllantiradimi  yoki  ishlab 
chiqarish  xarajatlarimi,  degan  muammoni  bir  bo‗lak  qog‗ozni 
qaychining  tepadagi  tig‗i  kesadimi  yoki  pastdagisi,  degan  muammoga 
o‗xshatishimiz  mumkin.  Qaychining  bir  tig‗i  ushlab  turilgan  holda 
kesish  boshqa  tig‗i  tomonidan  ta‘sir  qilishi  aniq,  biz  ehtiyotsizlik  bilan 
kesish ikkinchi tig‗i tomonidan bajarilyapti, deyishimiz mumkin, ammo 
bu  holat  qat‘iy  to‗g‗ri  emas  va  bu  shunday  bo‗lgandagina  to‗g‗ri 
hisoblanadi.  Lekin  ilmiy  jihatdan  faqatgina  bir  tig‗i  qog‗ozni  kesyapti, 
deyish noto‗g‗ri‖. 
Marshall  o‗zining  me‘yoriy  tahlili  ko‗p  iqtisodchilar  tomonidan 
noto‗g‗ri  qo‗llanishini  ta‘kidlagan.  U  boshqa  iqtisodchilar  go‗yo 
me‘yoriy  qiymat  (narx,  foyda  yoki  unumdorlik)  butun  qiymatning 
hammasini  belgilab  beradi,  deb  hisoblaydilar,  deb  yozadi.  Masalan, 
pirovard  tovarning  narxini  tahlil  qilayotganda  me‘yorli  naflilik  yoki 
me‘yoriy  xarajat  bahoni  belgilaydi,  deyish  to‗g‗ri  emas.  Me‘yoriy 
tahlilchilar ―biz butun bahoni keltirib chiqaruvchi kuchlarning harakatini 
o‗rganish  uchun  me‘yoriy  tahlildan  foydalanishimiz  kerak‖  deb  taklif 
bildiradi. Me‘yorli naflilik yoki me‘yoriy xarajatlar narxni belgilamaydi, 
ularning  qiymati  narx  bilan  birga  me‘yoriy  miqdorlarga  ta‘sir  etuvchi 
omillar  tomonidan  aniqlanadi.  Bu  yerda  Marshall  o‗zining  qarashlarini 
to‗g‗ri  o‗xshashlik  bilan  ko‗rsatib  berdi.  Jevons  narx  aniqlaydigan 
elementlarni,  ya‘ni  foyda,  narx  va  bahoni  alohida  o‗rganishga  harakat 


198 
 
qildi.  Lekin  u  yagona  omil  topaman,  deb  adashdi.  U  jarayonni  zanjirli 
jarayon,  deb  bildi,  ya‘ni  ishlab  chiqarish  xarajatlari  mahsulot  taklifini 
keltirib chiqaradi, taklif me‘yori naflilikni aniqlaydi va me‘yoriy naflilik 
narxni belgilaydi, deb o‗ylagan. Marshall bu elementlar o‗zaro bir-biriga 
ta‘sir  qilishini  e‘tibordan  chetda  qoldirdi,  deb  o‗ylab  adashganligini 
ta‘kidlaydi. Agar biz kosaga uchta koptokni joylashtirsak, biri me‘yoriy 
naflilik,  ikkinchisi  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  yana  biri  narx  bo‗lsa, 
har  qaysi  koptokning  vaziyati  boshqalarining  vaziyatini  keltirib 
chiqaradi,  deyish  noto‗g‗ri.  Ammo  koptoklar  o‗zaro  biri  boshqasining 
vaziyatini aniqlashi to‗g‗ri. Shuning uchun talab, taklif va narx bir-biriga 
me‘yoriy  miqdorlarda  o‗zaro  ta‘sir  ko‗rsatadi  va  bir-biriga  nisbatan 
o‗zlarining tegishli bahosini aniqlaydi. 
Marshall  o‗zining  narx  nazariyasini  tubdan  Rikardonikiga 
o‗xshaydi, deb ta‘kidlaydi. Marjinalistlar norozi bo‗lishiga qaramasdan, 
u Rikardo talabning ahamiyatini anglab yetgan, ammo unga kam e‘tibor 
bergan,  chunki  uning  ta‘sirini  tushunish  oson,  deydi,  u  o‗zini  narxni 
aniqlashda  taklif  tarafini  tahlil  qilishga  bag‗ishlagan,  deb  ta‘kidlaydi. 
Marshall 
Rikardoning 
qiymatning 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
nazariyasida  ishchi  kuchi  va  kapital  xarajatlariga  bo‗linganligini  topdi. 
Iqtisodiy  nazariyaning  ko‗p  tarixchilari  buni  Rikardo  xususidagi 
sahovatli  talqin,  deb  hisoblaydilar.  Marshallning  fikricha,  qiymat 
nazariyasida Rikardoning asosiy kamchiligi vaqtning ta‘sirini ochib bera 
olmaganligidadir,  o‗zining  fikrlarini  aniq  ifoda  qila  olamsligi  esa  bu 
muammoni  yanada  kuchaytirgan.  Marshall  Jevons  va  boshqa 
marjinalistlarning Rikardoning qiymat  nazariyasini to‗liq  tor-mor  etdik, 
faqatgina  talabga  e‘tibor  berish  orqali  to‗g‗ri  nazariyani  ishlab  chiqdik, 
degan  ta‘kidlarini  rad  etgan.  U  o‗zining  qo‗shgan  hissasini  Rikardo 
fikrlarining  davomi  va  kengaytirilgan  varianti  sifatida  ko‗rdi.  Marshall 
o‗zining  ishlanmalarida  Rikardoning  qiymat  nazariyasining  asosiy 
tamoyillarini  o‗zgarishsiz  qoldirganligini  his  qildi.  Biz  Marshallning 
qiymat  nazariyasini  baholashga  uning  boshqa  fikrlarini  ko‗rib 
chiqqandan keyin qaytamiz. 

Download 4,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   ...   271




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish