O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

ishchi  kuchi 
uchun to„lanadigan haq, 
deb talqin qiladi. Uning nazariyasiga muvofiq, 
ish  haqi  ishchining  va  uning  oilasining  hayot  kechirishi  uchun  zarur 
bo‗lgan  tovarlar  miqdoriga  teng  bo‗ladi.  Ish  haqi  darajasi  mehnat 
unumdorligiga  bog‗liq  bo‗lib,  u  o‗z  navbatida,  ishlab  chiqarishning 
mexanizatsiyalashuvi  va  texnologik  jihatdan  ta‘minlanishi  sababli  ro‗y 
beradi. Bu hol pirovard natijada ish haqining o‗sishiga to‗sqinlik qiladi, 
negaki,  texnik-iqtisodiy  taraqqiyot  ishchi  kuchining  doimiy  ortiq-
chaligini  keltirib  chiqaradi.  Ishchi  kuchining  ortiqchaligi  esa,  ishchilar 
bilan  kapitalistlar  o‗rtasidagi  munosabatda  keyingisiga  ustunlik  beradi 
va ishchi kuchi o‗z qiymatidan past bahoda sotiladi.  
Demak,  K.Marks  bo‗yicha  ishchi  mehnatini  emas,  balki  ishchi 
kuchini  sotdi,  bunda  «haq  to‗lanmagan  mehnat»ning  (aniqlash  va 
o‗lchash  mumkin  bo‗lgan)  ish  haqiga  aloqasi  bo‗lmaydi,  «haq 
to‗lanmagan  ishchi  kuchi»ni  esa  aniqlash  mumkin  emas,  negaki,  bitim 
(kelishuv)  bir  butun  ishchi  kuchi  qimmatini  ayirboshlash  yuzasidan 
tuziladi.  Kapitalist  ish  haqini  «bitim»  tuzilgandan  keyin  emas,  balki 
mehnat jarayoni tugagandan keyin  to‗laydi.  Ishchi  o‗z  ishchi kuchining 
qiymatini ish haqi shaklida olishdan avval kapitalistga ma‘lum miqdorda 
mehnat,  shu  jumladan,  qo‗shimcha  mehnat  ham  qilishi  kerak.  Mehnat 
sarfi esa, uning nazariyasiga ko‗ra ish vaqti bilan o‗lchanadi. Binobarin, 
ishchi kuchining ma‘lum muddat davomida unumli mehnat qilishi uning 
qiymatiga haq to‗lash sharti bo‗lib qoladi. 
K.Marks  fikri  bo‗yicha,  real  ish  haqi  «hech  qachon  mehnat 
unumdorligi  kuchining  oshishi  bilan  mutanosib  tarzda  o‗smaydi»  va 

---

162 
 
natijada  ishchilarning  kambag‗allik  va  ma‘naviy  qashshoqligi  kelib 
chiqadi. Lekin tajriba bunday qarashlarning mutlaq noto‗g‗ri ekanligini 
ko‗rsatib 
berdi. 
Kapitalizm 
nafaqat 
texnologiyalar 
darajasini 
takomillashtirib bordi (buni Marks tan olgan), balki ijtimoiy  masalalar 
bo‗yicha ham katta yutuqlarni qo‗lga kiritdi. 
Foyda va foyda me‟yori.
 K.Marksning foyda nazariyasining o‗ziga 
xos  xususiyati  shundan  iboratki,  daromadning  bu  turi  tadbirkorlarning 
har  qanday  daromadi  singari  ishchi  kuchini  ekspluatatsiya  qilish 
natijasida  vujudga  keladigan  qo‗shimcha  qiymatning  tashqi,  ya‘ni 
o‗zgargan shakli hisoblanadi. Bu yerda D.Rikardodan farqli o‗laroq, gap 
nafaqat  foyda  me‘yori  to‗g‗risida,  balki  uning  qo‗shimcha  qiymat 
me‘yoridan farqi, o‗ziga xosligi to‗g‗risida boradi. «Avanslangan butun 
kapitalning  mahsuli  bo‗lib  ko‗ringan  qo‗shimcha  qiymat  foydaning 
o‗zgargan shakliga kiradi». 
«Kapital»ning  I  jildining  mazmuniga  ko‗ra  korxonalarda  yoki 
iqtisodiyot  tarmoqlarida  o‗zgaruvchi  kapital  va  mehnatning  hissasi 
qancha  ko‗p  bo‗lsa,  qo‗shimcha  qiymat  miqdori  shuncha  ko‗p  bo‗ladi, 
lekin  kapitalning  uzviy  tuzilishi  qancha  yuqori  bo‗lsa,  ya‘ni 
korxonalarning  mexanizatsiyalashuvi  yoki  tarmoqlarning  mashina  va 
asbob-uskunalar  bilan  qurollanish  darajasi  yuqori  bo‗lsa,  qo‗shimcha 
qiymat  miqdori  shuncha  kam  bo‗ladi.  «Kapital»ning  III  jildida  esa, 
K.Marks  «
qo„shimcha  qiymat  me‟yori
»  va  «
foyda 
me‟yori
» 
tushunchalarining  farqini  bilishni  tavsiya  etadi.  Agar  birinchisi,  uning 
tomonidan qo‗shimcha qiymatning o‗zgaruvchi kapitalga bo‗lgan nisbati 
sifatida ko‗rilsa, ikkinchisi esa (gap qo‗shimcha qiymatning «o‗zgargan 
shakli»  to‗g‗risida  borar  ekan)  qo‗shimcha  qiymatning  jami  kapitalga, 
ya‘ni o‗zgaruvchi va doimiy kapitalga bo‗lgan nisbati sifatida qaraladi. 
K.Marks  ta‘limotiga  binoan  foyda  me‘yori  pasayishga  moyil. 
Bunday  moyillik  uningcha,  Rikardo-Mill  ko‗rsatib  berganidek, 
demografik  omillar  va  tuproq  unumdorligining  pasayishi  «qonuni» 
keltirib  chiqaradigan  hayotiy  zaruriy  mahsulotlar  bahosining  oshishi 
sababli  emas,  balki  kapitalning  uzviy  tuzilishidagi  umumiy  kapitalda 
o‗zgaruvchi kapital hissasining pasayishi tufayli kelib chiqadi. 
Bundan  tashqari  «qo‗shimcha  qiymat  me‘yori»  va  «foyda 
me‘yori»  tushunchalaridan  foydalangan  holda  K.Marks  erkin  raqobat 
sharoitidagi  bozor  iqtisodiyoti  xo‗jalik  mexanizmi  «sir-asrorlarini» 
yaxshi  tushunganligini  namoyish  etdi.  Masalan,  qo‗shimcha  qiymat 
nazariyasi  «mantig‗i»  bo‗yicha,  ish  kuni  qancha  uzun  bo‗lsa, 
qo‗shimcha  qiymat  massasi  va  ekspluatatsiya  me‘yori  shuncha  yuqori 

---

163 
 
bo‗lishi  kerak.  Lekin  «qo‗shimcha  ish  vaqtini»  uzaytirish  yo‗li  bilan 
qo‗shimcha  qiymatni  ko‗paytirish  usulini  K.Marks  yaxshi  va  to‗g‗ri 
usul,  deb  hisoblamaydi.  «Absolyut  qo‗shimcha  qiymat»  olib  keluvchi 
bunday  usul  boshqa  barcha  sharoitlar  bir  xil  bo‗lganda  ortiqcha 
xarajatlarni  keltirib  chiqarishi,  har  bir  ish  soati  unumini  pasaytirishi 
mumkin, ishchilar noroziligining muqarrarligi to‗g‗risida gapirmasa ham 
bo‗ladi.  Buning  ustiga  «Kapital»  muallifi,  ish  kunining  faqat  oxirgi 
soatida  kapitalist  uchun  foyda  yaratiladi,  degan  N.Seniorning  «oxirgi 
soat  nazariyasini»  qattiq  tanqid  qildi.  Uning  tasdiqlashicha,  zaruriy  ish 
vaqtining  qisqarishiga  qaramasdan  mehnat  unumdorligining  oshishi 
«nisbiy  qo‗shimcha  qiymatni»  olib  kelgach,  bir  vaqtning  o‗zida 
qo‗shimcha  qiymat  me‘yorining  pasayish  tendensiyasini  kuchaytiradi. 
Shunday  bo‗lsada,  har  bir  kapitalist  intuitiv  tarzda  foyda  me‘yorini 
ko‗paytirishga  intiladi.  «Foyda  me‘yori,  –  deb  yozadi  K.Marks,  – 
kapitalistik  ishlab  chiqarishni  harakatlantiruvchi  kuchdir;  foyda  olib 
ishlab chiqarish mumkin bo‗lgan narsagina ishlab chiqariladi». 
Foyda  me‘yori  hamisha  qo‗shimcha  qiymat  me‘yoridan  kam 
bo‗ladi.  Buning  sababi  shundaki,  uni  hisoblaganda  qo‗shimcha  qiymat 
butun  kapitalga  nisbatan  olinadi,  qo‗shimcha  qiymat  me‘yorini 
hisoblaganda  esa,  qo‗shimcha  qiymatning  faqat  o‗zgaruvchi  kapitalga 
bo‗lgan nisbati olinadi. Chunki qo‗shimcha qiymat, K.Marks ta‘limotiga 
ko‗ra faqat o‗zgaruvchi kapitalning funksiyasi hisoblanadi. 
«Yuqori  uzviy  tuzilishdagi»  kapital  (ya‘ni  doimiy  kapitalning 
o‗zgaruvchi  kapitaldan  ko‗pligi  o‗rtacha  ijtimoiy  me‘yordan  oshiq 
bo‗lsa)  o‗rtachadan  kamroq  foyda  me‘yori  beradi.  «Past  uzviy 
tuzilishdagi»  kapital  esa  o‗rtachadan  oshiqroq  foyda  me‘yorini  beradi. 
Kapital  o‗rtasidagi  raqobat,  kapitalning  erkin  sur‘atda  bir  tarmoqdan 
ikkinchi  tarmoqqa  (kam  foyda  beradigan  tarmoqdan  yuqori  foyda 
beradigan  tarmoqqa)  oqib  o‗tishi  har  ikki  holda  ham  o‗rtacha  foyda 
me‘yorini  keltirib  chiqaradi.  Muayyan  jamiyatdagi  barcha  tovarlar 
qiymati  miqdori  tovarlar  bahosining  miqdoriga  to‗g‗ri  keladi.  Lekin 
ayrim  vaziyatlarda  tovarlar  raqobat  ta‘siri  ostida  o‗z  qiymati  bilan 
sotilmaydi, balki