O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

7.5. K.Marks iqtisodiy ta‟limotining umumiy tavsifi 
 
Karl  Marks  klassik  siyosiy  iqtisodni  yakunlovchilardan  biri 
sifatida  iqtisodiy  ta‘limotlar  tarixida  yorqin  iz  qoldirdi.  U  1818-yil  5-
mayda  Germaniyaning  Trir  shahrida  tug‗ilgan.  Uning  otasi  advokat, 
yahudiy  bo‗lib,  1824-yilda  protestantlikni  qabul  qilgan.  Oilasi 
davlatmand,  ma‘rifatli  bo‗lgan.  K.Marks  Trir  shahrida  gimnaziyani 
tamomlagandan 
so‗ng 
dastlab, 
Bonndagi, 
so‗ngra 
Berlindagi 
universitetga  kirdi,  yuridik  fanlarni,  tarix  va  falsafani  o‗rgandi.  1841-
yilda  Epikur  falsafasi  to‗g‗risida  universitet  dissertatsiyasini  topshirib, 
kursni bitirdi. 
1842-yili  K.Marks  Bonnga ko‗chib keldi  va shu  yilning  oktabrida 
«Reyn gazetasi»ning bosh muharriri bo‗ldi va Bonndan Kyolnga ko‗chib 
o‗tdi.  1843-yili  birdaniga  bir  qancha  voqea  sodir  bo‗ldi:  u  muharrirlik 
qilgan  gazeta  yopildi,  nemis  baronining  qizi  Jenni  Fon  Vestfalenga 
uylandi, Parijga ko‗chib o‗tdi. 
Keyingi  ikki  yil  (1844–1845)  K.Marks  uchun  iqtisodiy  nazariya, 
falsafani  chuqur  o‗rganishning  boshlanish  davri  bo‗ldi.  U  G.Geyne, 
P.Prudon, M.Bakuninlar bilan tanishdi, F.Engels bilan do‗stlashdi. 
 
K.Marks  1845–1848-yillari  Bryusselda  bo‗ldi.  O‗sha  yillari 
F.Engels bilan hamkorlikni davom ettirgan holda, «Nemis ideologiyasi» 
va «Kommunistik partiya Manifesti»ni yozdi. U 1848-yili Germaniyaga 
Kyoln  shahriga  keldi  va  «Yangi  Reyn  gazetasi»ga  rahbarlik  qildi.  U 
o‗zining  gazetasida  1849-yili  «Yollanma  mehnat  va  kapital»  asarini 
chop  etdi.  Shundan  so‗ng  Germaniyadan  surgun  qilindi  va  boshqa  bu 
yerga  qaytib  kelmadi.  K.Marks  avval  Parijga  keldi,  u  yerda  bir  oz  vaqt 
turgandan keyin  Londonga borib, umrining oxirigacha (1850-1883) shu 
yerda  yashadi.  Aynan  Londonda  yashagan  davrlarda  K.Marks  o‗zining 
ko‗p  sonli  asarlarini,  jumladan,  hayotining  mazmunini  tashkil  etgan 
―Kapital‖ni  yozdi.  K.Marksning  iqtisodiy  konsepsiyalari  asosan  uning 
ushbu  mashhur  asarida  berilgan.  Uning  bu  asari  to‗rt  jilddan  iborat 
bo‗lib,  birinchi  jildi  1867-yili  nashr  etildi,  ikkinchi  va  uchinchi  jildlari 

---

158 
 
K.Marks  o‗limidan  keyin  F.Engels  tomonidan  (ikkinchi  jildi  1885-yil, 
uchinchi  jildi  1894-yil)  chop  etildi.  To‗rtinchisi  tugallanmasdan  qolib 
ketdi. Unda K.Marks siyosiy iqtisod tarixini ko‗rib chiqmoqchi bo‗lgan. 
Kapital  ishlab  chiqarish  jarayoni  «Kapital»ning  birinchi  jildining 
mazmunini  tashkil  etadi.  Ikkinchi  jildida  kapitalning  muomala  jarayoni 
tadqiqot  etiladi.  Uchinchi  jildida  yaxlit  olingan  kapitalistik  ishlab 
chiqarish  jarayoniga  tavsif  beriladi.  To‗rtinchi  jildi  («Qo‗shimcha 
qiymat nazariyasi») iqtisodiy ta‘limotlar tarixiga bag‗ishlangan. 
K.Marks  «Kapital»ga  yozgan  so‗zboshisida:  «Asarimning  tub 
maqsadi hozirgi zamon jamiyati, ya‘ni kapitalistik jamiyati harakatining 
iqtisodiy  qonunini  ochib  berishdir»,  –  deydi.  Ushbu  tarixiy  jihatdan 
muayyan  jamiyatning  ishlab  chiqarish  munosabatlarini  va  bu 
munosabatlarning paydo bo‗lishini, taraqqiy qilishini va tanazzulga yuz 
tutishini ko‗rsatib berish K.Marks iqtisodiy ta‘limotining asosini tashkil 
etadi.  Kapitalistik  jamiyatda  tovar  ishlab  chiqarish  umumiy  tus  olgan, 
shu  sababli  K.Marksning  tadqiqoti  ham  tovarni  tahlil  qilishdan 
boshlanadi. 
Qiymat  nazariyasi.
  Marks  ta‘limotiga  binoan  har  bir  tovarning 
qiymati  uni  ishlab  chiqarishga  sarflangan 
ijtimoiy  zaruriy  mehnat  bilan 
o„lchanadi
.  Bir  turdagi  tovarni  ishlab  chiqarish  uchun  turli  miqdorda 
mehnat sarflanadi. Buning natijasida tovarlar har xil individual qiymatga 
ega  bo‗ladi.  Lekin  qiymat  o‗zida  ijtimoiy  mehnatni  mujassam-
lashtirganligi  sababli  uning  miqdori  individual  mehnat  sarflari  bilan 
emas,  balki  ijtimoiy  zarur  mehnat  bilan  o‗lchanadi,  ijtimoiy  zarur  ish 
vaqti bilan belgilanadi. «Iste‘mol qiymatiga ega bo‗lgan qiymat miqdori, 
–  deb  yozadi  K.Marks,  –  uni  ishlab  chiqarish  uchun  kerak  bo‗lgan