O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
 
 
                                                             
77
 
O„sha manbaa
., 142-b 
78
 
O„sha manbaa
., 147-b.
 

---

321 
 
Yetarlicha iste‟mol qilmaslik bo„yicha bahs-munozaralar 
 
Iqtisodiy o‗sish nazariyasiga qiziqish bilan parallel tarzda bozor 
iqtisodiyoti ish bilan to‗liq ta‘minlanganlikni ham yarata oladimi hamda 
mavjud  zaxiralardan  to‗la  quvvatda  foydalana  olish  uchun  davlat 
iqtisodiyotga 
aralashishi 
lozimmi, 
degan 
xavotirlarning 
ham 
shakllanishiga  olib  keldi.  Merkantalistlar  mahsulot  ishlab  chiqarish  va 
xizmatlarni taqdim etish salohiyatini belgilab beruvchi kuchlarni tubdan 
anglab yetishni va ishlab chiqarish darajasi o‗zining potensial darajasiga 
ko‗tarilganligini  aniqlab  olishni  istar  edilar.  Ko‗pchilik  merkantalistlar 
shaxsiy  va  umumiy  qiziqishlar  o‗rtasidagi  fundamental  qarama- 
qarshiliklarni  yaxshi  bilishar  edi  va  shuning  uchun  hukumat 
iqtisodiyotga  aralashmasa,  u  tanazzulga  yuz  tutishiga  ishongan  edilar. 
Ularning  bahsi  ikki  xil  ko‗rinishda  edi:  birinchisi,  Djon  Boden  fikrini 
qo‗llab-quvvatlovchilar 
bo‗lib, 
unga 
ko‗ra 
shaxsiy 
qiziqish 
monopoliyaga  olib  kelardi  va  monopoliya  o‗z  navbatida  ishlab 
chiqarishni  cheklab  qo‗yardi;  ikkinchisi  esa,  muayyan  alohida  shaxslar 
xorijiy mollarni sotib olishsa yoki saqlasa, mahalliy mahsulotga bo‗lgan 
talab pasayib, iqtisodiyot zaiflashishi mumkin, degan fikrni ilgari surgan 
edilar.  
Merkantalistlar iqtisodiyot to‗lov balansi me‘yorini namoyish etishi 
va  davlatning  pul  zaxirasini  ta‘minlovchi  oltin  miqdorining  oshishiga 
olib  kelishi  uchun  hukumat  mahalliy  va  xorijiy  savdoni  tartibga  solishi 
kerak,  degan  fikrda  edilar.  Merkantalizm  klassik  iqtisodiyotni  shakl-
lantirganidan  so‗ng  iqtisodiyotga  hukumatning  aralashuviga  bo‗lgan 
munosabat  ham  keskin  o‗zgardi.  Ilgarigi  merkantalistlardan  farqli 
o‗laroq,  Adam  Smit  raqobatbardosh  bozor  kuchlari  ―ko‗rinmas  qo‗l‖ 
tomonidan  boshqarilishiga  qaramasdan  umumiy  manfaatlar  uchun 
xizmat  qilishi  sababli  shaxsiy  manfaatlardan  ko‗ra  sezilarli  darajada 
kuchliroq ekaniga ishonar edi. U boshqa merkantalistlarning monopoliya 
ishlab  chiqarishni  pasaytiradi,  degan  fikriga  qo‗shiladi,  ammo  uni 
nazorat  qilishga  mo‗ljallangan  usullar,  ya‘ni  hukumatning  savdo  va 
monopoliyalarni  nazorat  qilishi  masalani  yaxshilash  o‗rniga  yanada 
yomonlashtirishini  ta‘kidlab  o‗tgan.  Shunday  qilib,  u  mavjud 
zaxiralardan  to‗liq  foydalanish  uchun  eng  maqbul  siyosat  bu  "lesse-
fer"ga va raqobatga tayanish, degan fikrni ilgari suradi. Smit bozorlarni 
gullab-yashnashiga zamin yaratuvchi "lesse-fer" siyosati ish taqsimotini, 
ixtisoslashuvni  va  texnologik  taraqqiyotni  qo‗llab-quvvatlash  orqali 
iqtisodiy  o‗sishni  yuzaga  keltiradi.  deb  ta‘kidlablaydi.  O‗sishni  yuzaga 
keltirish borasida fikr yuritganda Marks ham ushbu tendensiyaga alohida 

---

322 
 
urg‗u  berib  o‗tgan.  Lekin  Marks  o‗z  tahlillaridan  turli  xulosalar 
chiqargan.  U  o‗z  e‘tiborini  iqtisodiy  o‗sishga  sabab  bo‗luvchi  olingan 
foydaning  noteng  taqsimotiga  va  uning  siyosiy  va  ijtimoiy  sohalarga 
bo‗lgan ta‘siriga qaratgan.  
 
Smit  va  boshqa  klassik  iqtisodchilar  merkantalistlarning 
g‗oyalariga  qarshi  chiqishdi.  Ular  jamg‗arilgan  mablag‗lar  avtomatik 
tarzda  sarmoya  xarajatlariga  aylantiriladi,  degan  fikrni  ilgari  surishgan, 
chunki  mablag‗ni  jamg‗araman  degan  qarorga  kelishning  o‗zi  sarmoya 
kiritaman degan qarorga teng, deb ta‘kidlashgan. "Lesse-fer" iqtisodiyoti 
mavjud  zaxiralardan  to‗liq  foyladanish  imkonini  yaratadi,  degan  taklif 
fanda  Sey  Qonuni,  deb  yuritiladi  va  bu  klassik  va  neoklassik  iqtisodiy 
g‗oyaning markaziy elementiga aylandi. Klassik iqtisodchilar ham savdo 
balansini  yuritish  orqali  oltin  zaxirasini  boyitish  lozim,  degan 
merkantalistik  bahslarga  qarshi  hujum  tashkil  etishgan  hamda 
mamlakatning  boyligi  qandaydir  bir  qimmatbaho  metall  yordamida 
emas,  balki  sof  ishlab  chiqarish  orqali  o‗lchanishini  ta‘kidlashgan  va 
erkin  savdoga  yo‗l  ochish  bilangina  davlat  xorijiy  raqobatdan  ustun 
kelishi mumkinligiga e‘tibor qaratishgan.  
 
Klassik iqtisodchilar, xususan, Smit va J.S. Mill bozor kuchlari a‘lo 
darajada  ishlamasligini  va  alternativlariga  qaraganda  yaxshiroq  faoliyat 
olib  borgan  bozor  saqlanib  qoladi,  degan  fikrga  qo‗shilishadi.  Tomas 
Maltusdan  tashqari  1800-yildan  1930-yilga  qadar  olib  borilgan  biznes 
doiralari  tahlillari  bid‘at,  deb  qaralgan  va  Karl  Marks,  Mixail  Tugan-
Baranovskiy  va  J.A.  Xobson  kabi  iqtisodchilar  faoliyatiga  asosiy 
bo‗lmagan  oqim  sifatida  qarab  kelingan.  Bozorlar  iqtisodiyotni  nazorat 
qilishi  mumkin,  degan  klassik  yondashuv  iqtisodiy  talabni  monetar  va 
moliyaviy  kuchlardan  haqiqiy  kuchlarga  yo‗naltirdi  hamda  makro-
iqtisodiy  masalalarning  klassik  tahlili  haqiqiy  va  nominal  kuchlar 
o‗rtasidagi dixotomiyani qabul qildi
79
.