|
“Budjet kodeksi”, 6-modda.
11
timsolida) qatnashadi. Ikkinchidan, bu munosabatlar umumdavlat ehtiyojlarini
qondirishga mo’ljallangan markazlashgan pul mablag’lari fondining shakllanishi
va ishlatilishi bilan bog’liq.
Budjet munosabatlari juda xilma-xildir, chunki ular ko’p pog’onali va
kengqamrovli taqsimlash jarayonining turli yo’nalishlarida (iqtisodiyot sektorlari,
ijtimoiy faoliyat sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida) sodir bo’ladi. Bu
munosabatlar ob’ektiv xarakterga ega, chunki har yili davlat ixtiyorida:
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun;
mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun;
mudofaa vazifalarini xal etish uchun;
davlat boshqaruvining umumiy xarajatlarini qoplash uchun zarur bo’lgan milliy
daromadning bir qismi to’planishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning o’z
funktsiyalarini bajarishi uchun ma’lum darajada moddiy va moliyaviy bazaning
zarurligi budjet munosabatlarining ob’yektiv zarur va mavjud bo’lishini taqozo
etadi. Budjet munosabatlari davlat ixtiyoridagi yirik markazlashgan pul fondi
ko’rinishida moddiy-buyum shaklini oladi.
Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini
aks ettiruvchi davlat budjetining hajmi qator omillarga bog’liq:
iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga;
davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga;
korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga;
jamiyat tomonidan hal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning
xarakteriga,
iqtisodiyotda va ijtimoiy soha-tarmoqlarda amalga oshirilayotgan tarkibiy
o’zgarishlarning ko’lamiga va boshq.
Sodda shaklda budjet bu hujjat yoki hujjatlar yig`indisi, ya’ni tashkilotning
(oila, korporatsiya, hukumat) moliyaviy holati va kelgusi rejalari, ya’ni
daromadlar, xarajatlar va maqsad hamda natijalar to`g`risidagi ma’lumotlarni
12
o`z ichiga oluvchi rejalar sifatida qaraladi. Tarixan, budjet so`zi charm karmon,
hamyon, sumka va hamyonchadir. Asosan, inglizchada bu termin hukumat
ehtiyojlari va resurslarini Parlament bayonotiga Moliya Vaziri ko`tarib boradigan
charm sumka sifatida tasvirlangan
.
1
Davlat budjeti davlat moliyasining markaziy bo’g’ini bo’lishi bilan bir
qatorda moliya tizimining ham asosini tashkil etadi. Davlat budjetining iqtisodiy
tuzilishi va mazmuni bevosita davlatning funktsiya va majburiyatlaridan kelib
chiqadi. Chunki davlat jamiyatni boshqarish uchun o’z oldiga bir nechta vazifalarni
qo’yadiki, u vazifalarni moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashda budjet
mablag’lari xizmat qiladi.
Davlat budjeti yaxlit hukumatga xizmat qilishi bilan bir qatorda, moliyaviy
resurslarni
tarmoqlararo qayta taqsimlashda, hududlararo, mulk shakllariaro
qayta taqsimlashda
ham bevosita ishtirok etadi.
Masalan, tarmoqlararo qayta taqsimlashda har qanday iqtisodiy tizimda ham
ayrim tarmoqlar uchraydiki, ularning daromadlari o’z xarajatlarini qoplay
olmasada, lekin ular ishlab chiqarayotgan tovarlar, ko’rsatayotgan xizmatlar va
bajarayotgan ishlar umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlar bilan
bog’liqdir. Bunday tarmoqlar tarkibiga: energetika, transport va boshqalar kirishi
mumkin. Ushbu tarmoqlarga budjet orqali yuqori rentabelli tarmoqlarning
moliyaviy resurslari qayta taqsimlab beriladi.
Davlat o’z funktsiyalarini bajarishi uchun, shuningdek, iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlanishning har bir bosqichi strategik maqsadlarini amalga oshirish uchun
mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini o’z qo’lida
to’plamog’i ob’ektiv zaruriyat ekanligi yuqorida ta’kidlangan edi. Lekin
mablag’larni davlat moliyasi orqali qayta taqsimlash ko’lami ko’p jihatdan
mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va rivojlanish darajasiga, davlatning iqtisodiy
jarayonlarga aralashish ko’lamiga, ijtimoiy sohadagi davlatning majburiyatlari
1
Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace
USA, 2016.
p. 15
13
ko’lamiga, aholini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash dasturlarining
qamrovliligiga bog’liq.
Davlat
budjetiningkassaliijrosidag’aznachiliktiziminingbanktizimidanfarqishundaki,
avvalo, budjetijrosijarayonidag’aznachilikikkioqimdagipulmablag’larinito’playdi.
Daromadlarvaxarajatlarbirhisobraqamdanqilinadi,
bundaytartibmavjudmablaglarbilanmoliyalashtirishjarayoninitezlashtirishgaimkonb
eradi.
Budjetning kassa ijrosi deganda har bir budjetning daromadlari mazkur
budjetni ijro etuvchi tegishli kassada jamg’arilishi tushuniladi. Shuningdek, ushbu
budjetdan mablag’ bilan ta’minlanuvchi barcha tashkilotlarga pul mablag’lari
ushbu kassa orqali beriladi.
Budjet ijrosi shunday jarayonki, u moliya yili
mobaynida to’liq va o’z vaqtida, har bir manba bo’yicha daromadlarni tushishini,
shuningdek, korxona va tashkilotlarni tasdiqlangan budjet xarajatlari smetasi
chegarasida moliyalashtirilishini ta’minlaydi. Davlat budjeti g’azna ijrosi kassa
birligi, budjet tashkilotlarini moliyalashtirish hisobini yuritish, budjet tiniqligi,
budjet majburiyatlarini limiti, shartnomalarni ro’yxatga olish kabi tamoyillarga
asoslanadi. Budjet mablag’larini taqsimlovchilari, taqdim qilingan mahsulotlar,
bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun hisob-kitobni amalga oshiruvchilar
ya’ni budjetdan mablag’ oluvchilardir yoki budjet tashkilotlaridir.
Davlat budjeti ijrosi budjet jarayonidagi asosiy bosqichlardan biri
hisoblanadiki, gaznachilikda belgilangan istiqbol ko’rsatkichlari, tasdiqlangan
rejalar va ishlab chiqilgan dasturlarning amaliyotdagi ijrosi qattik nazorat qilinadi.
Budjet jarayoni -budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko'rib
chiqish, qabul qilish, tasdiqlash va ijro etish, ularning ijrosini nazorat
qilish, budjet tizimi budjetlarining ijrosi to'g'risidagi hisobotlarni
tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek ular o'rtasidagi o'zaro munosabatlar
jarayoni.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
