O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

Kompaniyalar to’laydigan soliq turlari: 

-

 

Eng kam muqobil soliq(minimum alternative tax MAT). 

Bu  soliq  Hindistonda  nol  stavkali/soliqdan  ozod  kampaniyalarni  soliqqa 

tortishda  samarali  foydalanilmoqda.  Bunda  kuzatilishicha  ko’p  kompaniyalar 

hisob-kitob  daftarlarida  ko’p  miqdordagi  foydalar  va  juda  ko’p  dividendlar 

ko’rsatilsa  ham,  turli  imyitozlardan  foydalangan  holda  oz  miqdorda  soliq 

to’laganlar  yoki  to’lamaganlar.  Shunday  qilib  MAT  kompaniyalarning 

daromadidan  minimal  foizda  soliq  olinib  daromad  solig’ini  takomilashtirishni 

nazarda  tutgan  edi.  Dastlab  barcha  soliq  to’lovchilar  uchun  MAT  deb 

tanishtirilgan  soliq  keyinchalik    AMT  deb  qo’llanildi.MAT  dasturi  faqat 

korparativ  soliq  to’lovchilar  uchun  amal  qiladi.  AMT  esa  nokorparativ  soliq 

to’lovchilar  uchun.  Ya’ni  MATdan  kompaniyalar  foydalanadi,  AMTdan  esa 

kompaniyalardan boshqa soliq to’lovchilar uchun mo’ljallangan.

1

 

Iqtisodiyotda 

tub 

tarkibiy 

o’zgarishlarni 

amalga 

oshirish, 

modernizatsiyalash  va  diversifikatsiyalash  sharoitida  jismoniy  shaxslardan 

undiriladigan  soliqlarning  davlat  budjetining  daromadlaridagi  salmog’ini  

nazariy va amaliy ma’lumotlarga tayangan holda o’rganish muhim hisoblanadi. 

Soliq-budjet  siyosatida  keyingi  yillarda  jismoniy  shaxslardan  olinadigan 

daromad  solig’i  stavkasining  o’zgarish  tendentsiyasini  kuzatishimiz  mumkin. 

2015-  yilning  1-  yanvaridan  e’tiboran  respublikamizda  4  pog’onali  soliq 

stavkalarini  qo’llash  tartibi  joriy  etilib,  bu  jismoniy  shaxslardan  olinadigan 

daromad solig’ini hisoblashda eng kam ish haqining bir baravarigacha bo’lgan 

eng  quyi  pog’onadagi  miqdoriga  «0»  darajali  stavkani  qo’llash  tartibini  nazar 

tutadi.  Boshqacha  aytganda,  fuqarolarning  eng  kam  ish  haqining  bir 

baravarigacha daromadlari soliqqa tortilmaydi.

 

Jismoniy  shaxslardan  olinadigan  daromad  solig’i  stavkalarining 

bosqichma-bosqich  pasaytirilib  borilishi  O’zbekiston  Respublikasi  soliq 

tizimidagi islohotlarning eng e’tiborli jihatlaridan biri hisoblanadi. 

                                                           

1

Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace 

USA, 2016. 

p. 15

 

---

 

 

14 

      

 

O’zbekiston  Respublikasining  soliq  qonunchiligiga  ko’ra  jismoniy 

shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalari quyidagi guruhlarga bo’linadi: 

-

 

jismoniy  shaxslarning  ish  haqi,  mukofotlar  va  boshqa  daromadlariga 

solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq stavkalari; 

-

 

jismoniy  shaxslarning  dividend  va  foiz  tariqasida  oladigan  daromadiga 

soliq stavkasi (10%); 

-

 

norezident  jismoniy  shaxslarning  daromadlariga  to’lov  manbaida 

solinadigan  soliq  stavkalari  (faoliyat  va  daromad  manbaiga  qarab  tegishlicha 

6%; 10%; 10%; 20%); 

-

 

imtiyozli soliq stavkalari. 

1998-1999 yillarda jismoniy shaxslar daromadlaridan soliq besh pog’onali 

15%,  25%,  35%,  40%  va  45%  shkala  bo’yicha  olingan  bo’lsa,  2001-2014 

yillardan  boshlab  uchta  pog’onali  shkala  bo’yicha  undirilgan.  Yuqorida 

ta’kidlab  o’tganimizdek,  Prezidentimizning  2014-  yil  4-  dekabrdagi  PQ-2270-

sonli  qaroriga  muvofiq  2015-  yil  1-  yanvardan  boshlab  jismoniy  shaxslar 

olinadigan daromad solig’i 4 pog’onali shkala asosida soliqqa tortilishi belgilab 

qo’yildi. 

O’zbekiston Respublikasining 2012- yil 25- dekabrdagi “Soliq va budjet 

siyosatining  2013-  yilga  mo’ljallangan  asosiy  yo’nalishlari  qabul  qilinganligi, 

shuningdek,  soliq  hisobotini  taqdim  etish  davriyligi  qisqartirilishi  munosabati 

bilan  O’zbekiston  Respublikasining  ayrim  qonun  hujjatlariga  o’zgartish  va 

qo’shimchalar  kiritish  to’g’risida”gi  O’RQ-343-sonli  qonuni  va  O’zbekiston 

Respublikasi  Prezidentining  2012-  yil  25-  dekabrdagi  PQ-1887-sonli  qarori 

bilan  2013-  yilning  1-  yanvaridan  boshlab  jismoniy  shaxslardan  olinadigan 

daromad  solig’i  va  qat’iy  belgilangan  soliq  eng  kam  ish  haqining  1-  yanvar 

holati bo’yicha  hisoblanishi  belgilab  qo’yildi.  Jismoniy  shaxslardan  olinadigan 

daromad  solig’i  bo’yicha  endilikda  qabul  qilingan  tartibga  ko’ra,  eng  kam  ish 

haqi miqdori o’zgarganda ham jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 

shkalasi  o’zgarmaydi.  Masalan,  2016  -yilning  1-  yanvar  holatiga  eng  kam  ish 

---

 

 

15 

      

 

haqi miqdori 130240 so’mga, 2017- yilning 1- yanvar holatiga eng kam ish haqi 

miqdori 149775 so’mga teng. 

Korporativ  soliqlar  sof  korporativ  jamg'armalarga  baza  sifatida 

foydalaniladi.  Yagona  daromad  solig`i  bazasi  asosga  ko'ra  xarajatlardan  oldin 

daromad  hisobga  olinsa,  ba'zi  istisnolar  va  chegirmalardan  tashqari  korporativ 

daromad  soliqlari  faqatgina  xarajatlar  amalga  oshirilgandan  keyingi  sof 

foydadan  to'lanadi.  Bunga  qo'shimcha  qilish  mumkinki,  ba'zi  chegirmalar 

kapital  yo'qotishlar,  faoliyatdagi  yo'qotishlar,  kapital  investitsiyalarining 

qadrsizlanishi,  xayriya  badallari  va  tadqiqot  va  rivijlanish  xarajatlari  uchun 

hisobga  olinadi.  Bu  chegirmalar  qanday  qilib  hisobga  olinishi  murakkab 

masaladir,  ya'ni  korporatsiya  qanchalik  darajada  kapital  investitsiyalarini 

qadrsizlantirdi. Federal korporativ soliq stavkalari tez sur'atlarda 15%dan 35%ga 

sof jamg'armalar o'sishi bila oshdi. 

Federal korporativ daromad solig`idan tushumlar YaIMga nisbatan foizda 

har  bir  OECD  davlatidan,  Turkiyani  inobatga  olmaganda  haqiqatda  past 

bo'ladi.Ko'pchilik  shtatlar  korporativ  daromad  soliqqa  ega  shuningdek,  garchi 

shu  yaqin  yillarda  shtat  darajasida  korporativ  daromad  solig`ining  ahamiyati 

kamaygan  bo'lsa-da,  2010-yilda  korporativ  daromad  soliqlari  umumiy  shtat 

daromadiga  nisbatan  taxminan  5%ni  tashkil  qildi,  ikki  dekadaga  oldinga 

nisbatan taxminan bir yarim darajada. 

Korporativ  daromad  solig`idan  yig'ilgan  summaning  umumiy  miqdoriga 

qo'shimcha tarzda mamlakatlar bo'yicha umumiy stavka tuzilmalari jihatidan bu 

soliqlarni solishtirish mumkin. 2010-yilda ikkala umummilliy va shtat/mahalliy 

hukumat  korporativ  soliqlarini  inobatga  olganda  AQSh  korporativ  soliq 

stavkalari  39,2%  da,  OECDning  boshqa  mamlaktlaridan,  39,5%  stavkaga  ega 

bo'lgan  Yaponiyadan  tashqari,  balandroq  edi.  Korporativ  daromadni  milliy 

hukumat  darajasida  soliqqa  tortishni  qaraydigan  bo'lsak,  faqatgina  Fransiya 

(34,4%da)  va  Belgiya  (34%da)  bilan  AQShdagi  eng  yuqori  (32,7%)  stavkadan 

balanddir. 

---

 

 

16 

      

 

Daromad solig’i soliq to’lovchilarning daromadidan undirilsa, mol- mulk 

soligi  uning  mol  mulkiga  nisbatan  undiriladi.Mol-  mulk  solig’i  1957-yildagi 

mol-mulk  solig’i  to’g’risidagi  qonun  orqali  tartibga  solinadi.Mol-mulk  solig’i 

asosiy vositalar qiymatiga nisbatan undiriladi. Asosiy vositalar mol-mulk solig’i 

tog’risidagi  qonunning  2-ea  bo’limida  ta’rifi  keltirilgan.Mol-mulk  solig’i 

qonunda  asosiy  vosita  hisoblangan  mulk  shakllari  mavjud  mulkdorlardan 

undiriladi.