O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

qo‘shma  korxona
  –  turistik  xizmatlar  yaratish  va  realizatsiya  qilish  bo„yicha 
firmalararo 
kooperatsiyalashuvni 
tashkil 
qilish 
shakli 
bo„lib, 
bunda 
koopreatsiyalashayotgan firmalar birgalikda tashkil qilingan, yangi yuridik mustaqil 
birlikka  o„z  moddiy-texnik  bazasining,  kadrlar  potentsialining,  mahsulot  o„tkazish 
tarmog„ining, shuningdek o„z mijozlarining bir qismini beradi.  
Turistik  maqsadlarda  odamlarning  ommaviy  bir  joydan  ikkinchi  joyga  o„tib 
yurishlari turistik sanoatda ishlab chiqarishni jamlashga (kontsentratsiyalash) asosiy 

---

 
125 
sabab  bo„ldi.  Bu  jarayon  uchun  avvalambor  firmaning  o„rtacha  hajmi  kattarishi 
xosdir.  Yirik  ishlab  chiqarish  kichik  korxonalar  va  firmalarga  qaraganda 
samaraliroq.  Buning  boisi  u  yuqoriroq  iqtisodiy  samara  va  mahsulot  o„tkazish 
bozorlarini nazorat qilish imkoniga ega.  
Turistik  sanoatda  ishlab  chiqarishni  jamlash  ham  alohida  ishlab  chiqarish 
birliklarini  yiriklashtirish,  ham  birlashish  doirasida  ko„plab  korxonalarni 
jamlashtirish,  masalan  mehmonxona  komplekslarini  yaratish,  turistik  firmalarning 
qo„shilib ketishi kabi yo„llar bilan ro„y beradi.  
Turizmda  jamlash  butunlay  yangi  texnikadan  foydalanish,  xodimlar  soini  va 
mazkur  banda  ketadigan  xarajatlarni  qisqartirish  uchun  qulay  sharoit  yaratadi. 
Mehmonxona  birlashmalarida  boshqaruv  va  xonalar  fondlarini  taqsimlash  tizimini 
avtomatlashtirishni joriy qilish ma‟muriy va boshqaruv xarajatlarining kamayishiga, 
korxonalarning  bir  maromda  ishlashiga  olib  keladi.  Bu  esa  oxir-oqibatda  yo 
mehmonxona xizmatlariga narxlarning kamayishi va tegishlicha talabning ortishiga, 
yoki  (doimiy  narxlar  mavjud  bo„lganda)  –  foyda  ulushining  ko„payishiga  olib 
keladi.  Ishlab  chiqarishni  yiriklashtirish  funktsional  vazifalari  jihatidan  bir-biri 
bilanbog„liq  bo„lgan  firmalarni  birlashtirish  yo„li  bilan  ham,  bevosita  ishlab 
chiqarish  umumiyligiga  ega  bo„lmagan  kompaniyalarning  qo„shilib  ketishi 
natijasida ham ro„y beradi.  
Ishlab  chiqarish  xususiyatiga  ega  bo„lgan  umumiy  aloqalarga  ega 
tarmoqlarning qo„shilib ketishiga dunyodagi yirik aviakompaniyalarning turistik va 
mehmonxona  firmalarini  yaratganligi  misol  bo„la  oladi.  Neft  kompaniyalari, 
to„qimachilik  va  oziq-ovqat  sanoati  birlashmalari  ham  turizmga  kapitallar 
qo„ymoqdalar. 
Keyingi  yillarda  yashirin  shaklarda  jamlash  rivojlanib  borayotganligi 
kuzatilmoqda.  Bunda  yirik  turistik  va  mehmonxona  firmalari  o„z  faoliyati 
tuzilishiga periferik o„rta va kichik korxonalarni kiritmoqdalar. Ular rasman yuridik 
mustaqillika  ega  bo„lsalarda,  aslida  ushbu  yirik  korxonalarning  strukturaviy 
tuzilmalari hisoblanadi.  

---

 
126 
Turizm sohasidagi jamlashning eng yuqori shakli 
diversifikatsiya
 hisoblanadi. 
Bu  –  iste‟molchilarga  taqdim  etilayotgan  xizmatlarning  turlari  va  sifatini 
modifikatsiyalash  va  kengaytirish  maqsadida  tarmoqlararo  birlashmalar  va 
komplekslar  tuzishdir.  Bunday  birlashishning  xususiyati  shundan  iboratki, 
diversifikatsiyaga  jalb  qilinishi  kerak  bo„lgan  korxonalar  va  ob‟ektlar  oddiy 
koopretsiya bilangina bog„lanib qolmasliklari va bir-biri bilan raqobat qilmasliklari 
kerak.  
Hozirgi  vaqtda  tor  ixtisoslashgan  tarmoqlar,  jumladan  turizm  ham  ehtimol 
tutilgan  siyosiy,  iqtisodiy,  ekologik,  ijtimoiy  va  boshqa  salbiy  ta‟sirlar  tufayli 
faoliyatining  juda  beqarorligi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  kamchilikni  bartaraf  etish 
uchun  yirik,  ilji  bo„lsa  tarmoqlararo  birlashmalar  tuzish  talab  qilinadi.  Ular 
faoliyatning  yanada  samaraliroq  bo„lishini  va  mahsulot  o„tkazish  bozorlarini 
nazorat qilishni ta‟minlashlari mumkin.  
Turizm  sanoatini  diversifikatsiya  yo„li  bilan  yiriklashtirish  quyidagilar 
hisobiga ro„y beradi:  

 
funktsional  jihatdan  (ishlab  chiqarish,  turistik  mahsulotni  ilgari  surish  va 
o„tkazish) o„zaro bog„langan alohida tuzilmalarni birlashtirish. Bunga misol keyingi 
vaqtlarda  aviakompaniyalarning  turistik  firmalar  va  mehmonxona  komplekslari 
bilan birlashganligi bo„lishi mumkin; 

 
turizm bilan bevosita umumitylikka ega bo„lmagan tarmoqlar, kompaniyalar 
va  firmalar  kapitallarining  qo„shilishi.  Bularga  neft,  metallurgiya,  ko„mir,  oziq-
ovqat savdo va sh.k. tarmoqlar kiradi. 
O„zbekistonda  yirik  tarmoqlararo  birlashmalar  va  komplekslar  tuzish 
kuzatilmoqda.  Ular  tarkibigi  turistik  faoliyat  bilan  birga  quyidagi  faoliyat  turlari 
ham kiradi: 

 
mehmonxona  tipidagi  ob‟ektlardan  foydalanish,  mehmonxona  servisining 
barcha turlarini birlashtirish; 

 
oziq-ovqat  ishlab  chiqarish  va  qayta  ishlashni  yaratish  (qishloq  xo„jalik 
mahsulotlarini tayyorlash va qayta ishlashni ham qo„shgan holda); 

 
o„yin, tomosha va sport tadbirlarini tashkil qilish va o„tkazish; 

---

 
127 

 
yo„lovchilarni mamlakat ichida va xalqaro tashish; 

 
fuqarolarning  xavfsizligini  ta‟minlash  va  ularni  muhofaza  qilish  xizmatini 
ko„rsatish; 

 
ichki  va  xalqaro  savdoda  tijorat,  brokerlik  va  marketing  faoliyatini  olib 
borish, sug„urtanig har xil turlari; 

 
ko„chmas mulk va transport vositalarini ekspertiza qilish va baholash; 

 
tashqi iqtisodiy faoliyat; 

 
yarmarkalar, ko„rgazmalar tashkil qilish va o„tkazish. 
Hozirgi sharoitlarda turizm sohasi uchun diversifikatsiya jarayonining nafaqat 
alohida tarmoqlar, balki milliy chegaralardan ham chiqishi xos bo„lib bormoqda.  
Ixtisoslashgan 
korxonalardan 
farqli 
ravishda 
diversifikatsiyalashgan 
korxonalar faoliyatining xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 

 
ularning siyosatining, strategiyasi va taktikasining birlashishi; 

 
marketingni markazdan xoli ravishda rejalashtirish; 

 
har  bir  struturaviy  tuzilma  tomonidan  tovarlar  va  xizmatlarning  yangi 
turlarini ishlab chiqish, ularning assortimenti va o„tkazish bozorlarini kengaytirish; 

 
markazlashgan moliyaviy faoliyat va uning nazorat qilinishi; 

 
xizmatlarning  alohida  turlariga  narxlarni  pasaytirish,  foyda  ulushini 
oshirishning yuqori ehtimolliligi.