O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliyainstituti “Iqtisodiyot” kafedrasi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYAINSTITUTI

“Iqtisodiyot” kafedrasi

“Iqtisodiyot nazariyasi”fanidan
KURS ISHI

MAVZU: O'zbekistonda to'liq va samarali bandlik muammosi

Bajardi:“Sirtqi Fakultet” СБИ-54 guruh talabasi G’aniyeva M.SH

Tekshirdi: _____________________________

RO‘YXATGAOLINDI “____” _______2021y. __________________		RO‘YXATGAOLINDI “____” _______2021y. __________________
Kursishitaqrizgatopshirilgansana “____” _______2021 y.		Kursishitaqrizdan qaytarilgansana “____” _______2021 y.
Kursishihimoya qilingansana “____” _______2021y. Baho“_____” _________	___________ (imzo) ____________ (imzo) ___________ (imzo)	Komissiyaa’zolari: __________________ __________________ __________________

TOSHKENT – 2021

Mavzu: O'zbekistonda to'liq va samarali bandlik muammosi
Reja:

Kirish

1. 
   Aholining ish bilan bandligining ijtimoiy va iqtisodiy mohiyati
   
2. 
    Aholini ish bilan ta'minlashni tartibga solish
   
3. 
    Ishsizlik va uning turlari. Ishsizlik darajasi
   
4. 
   O'zbekiston Respublikasida aholini ish bilan bandlik siyosati
   

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Aholining ish bilan bandligining ijtimoiy va iqtisodiy mohiyati
   

Mehnatga layoqatli aholining ijtimoiy foydali mehnat bilan mashgʻul boʻlishi; fuqarolarning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bogʻliq boʻlgan va qonunlarga zid kelmaydigan, mehnat daromadi beradigan faoliyati.[1] Bandlik xodimni ijtimoiy mehnat taqsimotiga asoslangan aniq mehnat kooperatsiyasiga jalbetish boʻyicha kishilararo munosabatlarni ifoda etadi.Bandlik turli mulkchilik shakllaridagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda yollanib ishlash bilan cheklanmay, ayni paytda tadbirkorlikni, oʻzini ish bilan mustaqil taʼminlash (oʻzicha bandlik)ni, shaxsiy tomorqa xoʻjaligidagi ishni, uy xoʻjaligida band boʻlish va bolalarni tarbiyalash bilan shugʻullanish, davlat va jamoat vazifalarini bajarishni, oʻrta maxsus va oliy oʻquv yurtlarida kunduzgi oʻqishni ham oʻz ichiga oladi.Oʻzbekistonda bandlik siyosati bozor iqtisodiyotiga oʻtishning birinchi bosqichida, yaʼni 1990-yillarda shakllangan. Mamlakatda aholini ish bilan taʼminlash, insonni ishli boʻlish huquqlarini roʻyobga chiqarish kafolatlari „Aholini ish bilan taʼminlash toʻgʻrisid”gi qonunida (1992-yil 13-yanvar; 1998-yil 1-mayda yangi tahrirda qabul qilingan) belgilab berilgan. Oʻzbekistonda bandlik muammolari katta eʼtiborni talab etadi, chunki respublikada murakkab demografik vaziyat mavjud, aholining tabiiy oʻsish surʼatlari yuqori, aholi tarkibida yoshlar koʻpchilikni tashkil etadi, aholining koʻp qismi qishloqlarda yashaydi. 1998-yil Oʻzbekistonda mehnatga layoqatli aholining 33,9 % davlat sektori korxona va tashkilotlarida, 66,1 % esa nodavlat sektori obyektlarida, jumladan xususiy xoʻjaliklarda (2,7 %) ish bilan band edi.[1] Bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida mulkchilikning turli shakllari paydo boʻlishi tufayli nodavlat sektorida ishlovchilar soni ortib bordi. Ularning bandligi 1994 — 96 yillarda 12 % ga ortdi. Mehnatga layoqatli aholining ish bilan band boʻlmagan qismi ishsizlarni tashkil etadi.

Iqtisodiy izlanish markaziga koʻra, hozirgi kunga kelib Oʻzbekistonning ish siyosati modeli oʻz samarasini yoʻqotib bormoqda va mamlakatning mehnat bozorida murakkab vaziyat paydo boʻlgan. Birinchidan, yaratilgan ish oʻrinlari soni yetarli emas, yaratilgan ish oʻrinlarining aksari boʻlsa barqaror emas. 1991-2011-yillarda aholining mehnatga layoqatli qismi ulushi 50% dan 61,1% ga oʻsdi. Shu vaqtning oʻzida mehnatga layoqatlilarning ish bilan band qismi ulushi 81,6% dan 66,9% ga kamaydi. Bundan tashqari, ish oʻrinlarning beqarorligi oʻsib bormoqda: yaratilgan yangi ish oʻrinlarining 30 % yoʻqotilmoqda. Urbanizatsiya jarayonining tezlashayotgani sabab shahar mehnat bozorlarida keskinlik oʻsib bormoqda.

Ikkinchiddan, nokorporativ sohaning (individual mehnat faoliyati, uydagi mehnat va yuridik shaxs statusiga ega boʻlgan korxonalardan tashqaridagi turli faoliyatlar) keng koʻlamda tarqalganligi noustuvor oʻsish xavfini oshirmoqda.[2] Bunga sabab nokorporativ soha davlat byudjetiga tushadigan soliqlarni kamaytirmoqda, pul va valyuta almashinishidagi disbalanslar chuqurlashmoqda hamda mehnat aloqalari rasmiylashtirilmagani uchun mehnat kuchi sifati pasaymoqda.
Uchinchidan, mamlakat mehnat siyosati mehnat samaradorligini sust ragʻbatlantirmoqda hamda mehnat resurslarini yangi oʻsish nuqtalari boʻla oladigan tarmoqlarga samarasiz yoʻnaltirmoqda.[2] Ilm va yuqori texnologiyali tarmoqlarda (maʼlumot xizmati, mashinasozlik, mikrobiologiya) ishlayotganlar ish bilan band aholining atigi 1,5% ini tashlik qiladi. Hozirgi bandlik sturkturasi va investitsiya siyosati sharoitida Oʻzbekistonda mehnat samaradorligini ikki marta oshirish uchun taxminan 15 yil kerak boʻladi. Bu esa ishlab chiqarish rivojlangan mamlakatlar bilan Oʻzbekiston orasidagi farqni kamaytirishni yanada mushkullashtiradi.
Aholi bandligini oshirish boʻyicha asosiy tadbirlar ish bilan band boʻlgan aholining tarkibiy jihatdan qayta taqsimlash hamda mehnatga layoqatli yoshlarni yangi ilgʻor tarmoqdar va sohalarga jalb qilish boʻlib, bu esa oʻz navbatida mehnat salohiyatidan samarali foydalanishning muhim zaxirasi hisoblanadi. Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligida barcha ijtimoiy ishlab chiqarish xodimlarining uchdan bir qismidan koʻprogʻi band.[1] Ularning maʼlum qismini boʻshatib olish va iqtisodiyotning boshqa sohalariga, eng avvalo, sanoatga va xizmat koʻrsatish sohasiga yoʻnaltirish, noqishloq xoʻjaligi ish joylarini yaratish, mehnatni tashkil etishning ilgʻor uslublarini qoʻllash, oʻsmirlarni, koʻp bolalik ayollarni, pensionerlarni va nogironlarni iqtisodiy ragʻbatlantiruvchi ish bilan taʼminlash, ishsizlikni kamaytirish, mehnat birjalari faoliyatini yaxshilash kabi tadbirlar aholining ish bilan bandligini oshirishga olib keladi.

Toʻliq va samarali bandlik tushunchalarini ham bir-biridan farqlamoq kerak. Toʻliq bandlik ishga muhtoj boʻlganlar va ishlashni xohlaganlarning barchasi ish bilan taʼminlangan holatni bildirib, ish kuchiga boʻlgan talab bilan ish kuchi taklifi oʻrtasida muvozanat mavjudligini ifoda etadi. Samarali bandlikni esa ikki nuqtai nazardan: iqtisodiy nuqtai nazardan — inson resursidan eng oqilona foydalanish, ijtimoiy nuqtai nazardan — mehnatning inson manfaatlariga eng muvofiq kelishi jihatlaridan tavsiflash mumkin.Toʻliq bandlik bandlikni miqdor jihatdan, samarali bandlik esa sifat jihatdan tavsiflaydi.

Mehnat bozorida talab va taklif oʻrtasidagi muvozanatning boʻlmasligi hamisha toʻliq va samarali bandlikka sharoit qoldirmaydi. Agar taklif talabdan ortib ketsa, albatta ishsizlik paydo boʻladi, talab taklifdan va real ehtiyojlardan ortib ketgan sharoitlarda esa yashirin ishsizlik kelib chiqadi. Bandlik va ishsizlikni, ularni kerakli darajada saqlab turish maqsadlarida tartibga solishning asosiy mexanizmi bandlik xizmati ishini tashkil etish, kasbga tayyorlash va kasbga yoʻnaltirish hisoblanadi.Aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini ro‘yobga chiqarish hamda fuqarolarni tegishli kafolatlar bilan ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi hamda uning mahalliy organlari tomonidan amalga oshiriladi.

3.Ishga yaroqli aholining katta yoshdagi (16 yoshdan katta) soni tushuniladi. Ammo hamma mehnatga layoqatli odamlar ish topmaydilar va ishsizlar ham bor. Ishsizlik bu mehnatga layoqatsiz va uni faol ravishda qidirayotgan mehnatga qobiliyatli kattalar soni sifatida tavsiflanadi. Ish bilan ta'minlanganlar va ishsizlarning umumiy soni ishchi kuchidir.Ish haqining qat'iyligi sabablari:

Minimal ish haqi to'g'risidagi qonun

Ushbu qonunga muvofiq ish haqi ma'lum bir pol qiymatidan past bo'lishi mumkin emas. Aksariyat xodimlar uchun bu minimal daraja amaliy emas, lekin ba'zi bir ishchilar guruhlari (malakasiz va tajribasiz ishchilar, o'spirinlar) mavjud bo'lib, ular uchun belgilangan minimal daromadni muvozanat nuqtasidan yuqori ko'taradi, bu esa bunday ishlarga firmalarning talabini kamaytiradi va ishsizlikni oshiradi.

Mamlakatdagi ishchi kuchlarining faqat bir qismi kasaba uyushmalarida birlashishiga qaramay, ular ish haqini kamaytirishdan ko'ra ishchilarni ishdan bo'shatishni afzal ko'rishadi. Buning sababi quyidagicha. Ish haqining vaqtincha pasayishi barcha ishchilarning ish haqini pasaytiradi, ishdan bo'shatish esa ko'p hollarda kasaba uyushma a'zolarining ozgina qismini tashkil etadigan yaqinda yollangan ishchilarga ta'sir qiladi. Shunday qilib, kasaba uyushmalari oz sonli ishchilar - kasaba uyushma a'zolarini ish bilan ta'minlashdan voz kechib, yuqori ish haqiga erishadilar. Firma va kasaba uyushma o'rtasidagi jamoa shartnomasi ham ishsizlikka olib kelishi mumkin. Qoida tariqasida, u uzoq muddat davomida tuziladi va agar kelishilgan ish haqi darajasi muvozanatdan oshsa, u holda kompaniya yuqori narxda kam ishchilarni yollashni afzal ko'radi.
Samarali ish haqi

Samarali ish haqi nazariyalari yuqori ish haqi xodimlarning mehnat unumdorligini oshirishi va kompaniyada ishchilar aylanmasining pasayishiga olib keladi. Ushbu siyosat yuqori malakali mutaxassislarni jalb qilish va ushlab turish, ish sifati va xodimlarning qiziqishini oshirishga imkon beradi. Ish haqining pasayishi mehnatga bo'lgan qiziqishni pasaytiradi va eng qobiliyatli ishchilarni boshqa ish izlashga undaydi.

Psixologik jihati

Shubhasiz, bozorda barcha firmalar uchun yagona ish haqi stavkasi mavjud emas.Yirik firmalarda ish haqi odatda ko'proq bo'ladi.Ammo ba'zida yirik firmalarda ishlaydiganlar kam maoshli ishlarga o'tishdan ko'ra ishsiz qolishni afzal ko'rishadi.Ba'zi bir iqtisodchilarning fikriga ko'ra, bunday xatti-harakatlar ishchilarning o'zini o'zi qadrlashi, ularning jamiyatdagi muayyan mavqega ega bo'lish istagi tufayli yuzaga keladi.

INSTITUTSIONAL ISHSIZLIK

Institutsional ishsizlik - bo'sh ish o'rinlari va ishchilarning xohishi to'g'risidagi tegishli ma'lumotlarda ishchi kuchi va ish beruvchilarning cheklanganligi tufayli yuzaga keladi.

Ishsizlik bo'yicha nafaqa darajasi mehnat bozoriga ham ta'sir qiladi, bu esa kam maoshli ish olishga qodir bo'lgan shaxs ishsizlik nafaqasini olishni afzal ko'radigan vaziyatni yaratadi.
Agar ish bozori etarlicha samarali ishlamasa, ishsizlikning ushbu turi ro'y beradi.
Boshqa bozorlarda bo'lgani kabi, bor cheklangan ma'lumotlar. Odamlar shunchaki mavjud bo'sh ish o'rinlari haqida bilishmaydi yoki kompaniyalar ishchini tanlashni xohlashlari haqida bilmasliklari mumkin.Yana bir institutsional omil ishsizlik nafaqasi darajasi.Agar imtiyozlar darajasi etarlicha yuqori bo'lsa, ishsizlik tuzog'i deb ataladigan vaziyat yuzaga keladi. Uning mohiyati shundan iboratki, kam maoshli ish topishga qodir bo'lgan odam nafaqa olishni afzal ko'radi va umuman ishlamaydi. Natijada, ishsizlik kuchayadi va jamiyat nafaqat potentsial darajadan past darajada ishlab chiqarilganligi sababli, balki ortiqcha ishsizlik nafaqalarini to'lash zarurati tufayli zarar ko'rmoqda.
ISHSIZLIK DARAJASI

Ishsizlik ko'rsatkichlari uning davomiyligini o'z ichiga oladi.

Ishsizlikning davomiyligi

Biror kishi ishlamasdan sarflagan oylar soni sifatida belgilanadi.

Odatda, ko'pchilik tezda ish topadi va ular uchun ishsizlik qisqa muddatli hodisa bo'lib tuyuladi. Bunday holda, biz bu ishqalanish ishsizlik deb taxmin qilishimiz mumkin va bu muqarrar.
Boshqa tomondan, bir necha oylar davomida ish topolmagan odamlar ham bor. Ular uzoq muddatli ishsizlar deb nomlanadi. Bunday odamlar ishsizlik og'irligini juda qattiq his qiladilar va ko'pincha ish topishni istab, guruhni tark etadilar
Ishsizlik turlari.Tabiiy ishsizlik darajasi.
Ishsizlikning uchta asosiy sababi bor: a) ishdan bo'shatish (ishdan bo'shatish); b) ishdan ixtiyoriy chiqib ketish; v) mehnat bozorida dastlabki ko'rinish; shuningdek, ishsizlikning uch turi - ishqalanish, tarkibiy va tsiklik.
1. Ishqalanish ishqalanishi (lat. frictio - ishqalanish). Ishsizlikning bu turi bilan bog'liq ish qidirish va ishga borishni kutmoqda. Ish topish uchunvaqt va kuch sarflanishi kerak, shuning uchun kutayotgan yoki ish izlayotgan kishi bir muncha vaqt ishsiz edi. Ishqalanadigan ishsizlikning o'ziga xos xususiyati shundaki, tayyor odamlar ish izlaydilar mutaxassislar ma'lum darajadagi kasbiy tayyorgarlik va malaka bilan. Shuning uchun ushbu turdagi ishsizlikning asosiy sababi shundadir ma'lumotlarning nomukammalligi (ish joylari mavjudligi to'g'risidagi ma'lumotlar).Bugun ishini yo'qotgan odam odatda ertaga boshqa ish topolmaydi.
Ishqalanadigan ishsizlar tarkibiga quyidagilar kiradi: 1) ishdan bo'shatildi ma'muriyat buyrug'i bo'yicha ishdan; 2) chiqmoq o'z xohishim bilan; 3) tiklanish kutilmoqda oldingi ish joyida; 4) topildi ish lekin hali boshlanmagan unga; 5) mavsumiy ishchilar (mavsumdan tashqari); 6) birinchi marta mehnat bozorida paydo bo'ldi iqtisodiyotda talab qilinadigan kasbiy tayyorgarlik va malaka darajasi bilan.
Ishqalanadigan ishsizlik nafaqat hodisa muqarrar chunki bu mehnat harakatining tabiiy tendentsiyalari bilan bog'liq (odamlar har doim o'zlarining ish joylarini o'zgartiradilar, ularning afzalliklari va malakalariga eng mos keladigan ish topishga harakat qiladilar), lekin orzu qilingan chunki bu mehnatni yanada oqilona taqsimlashga va yuqori mahsuldorlikka hissa qo'shadi (sizning sevimli ishingiz har doim odam o'zini bajarishga majburlaganidan ko'ra samaraliroq va ijodiydir).
Ishqalanadigan ishsizlik darajasi ishqalanuvchi ishsizlar sonining umumiy ishchi kuchiga foiz nisbatiga teng:

ufricts \u003d (Ufricts / L)? 100%

2. Tarkibiy ishsizlik. Bu iqtisodiyotdagi tarkibiy o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lib, ular quyidagilar bilan bog'liq:> avval o'zgarish bilan turli sohalardagi mahsulotlarga bo'lgan talab shakllari - ayrim tarmoqlarning mahsulotlariga talab ortib bormoqda, ularda ishlab chiqarish kengaymoqda, bu esa ushbu tarmoqlarda ishchi kuchiga talabning oshishiga olib keladi, boshqa tarmoqlar mahsulotlariga talab pasaymoqda, bu esa bandlik, ish joylarini qisqartirish va ishsizlikning kamayishiga olib keladi;> ikkinchidan, o'zgarishlar bilan sanoat tarkibi ilmiy va texnologik taraqqiyot tufayli kelib chiqqan iqtisodiyotlar. Shunday qilib, vaqt o'tishi bilan ba'zi tarmoqlar eskiradi va yo'qoladi (masalan, bug 'lokomotivlari, avtoulovlar, kerosin lampalari va qora-oq televizorlar ishlab chiqarish), boshqalari paydo bo'ladi (masalan, shaxsiy kompyuterlar, videotasvirlar, peyjerlar va mobil telefonlar ishlab chiqarish). Iqtisodiyotda talab qilinadigan kasblar to'plami o'zgarib bormoqda. Baca supurish, shisha chiroqni yoqish, yoritish mashinasi, murabbiy haydovchisi, sotuvchi kabi kasblar g'oyib bo'ldi, ammo dasturchi, tasvirchi, disk jokey va dizaynerning kasblari paydo bo'ldi.Zamonaviy talablarga javob bermaydigan va zamonaviy sanoat tuzilmasiga ega bo'lgan kasb va malakaga ega bo'lgan odamlar ishdan bo'shaydilar. Tarkibiy ishsizlar qatoriga mehnat bozorida birinchi marta paydo bo'lganlar, shu jumladan kasblari endi iqtisodiyotda talab qilinmaydigan oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlari bitiruvchilari kiradi. Shunday qilib, tarkibiy ishsizlikning sababi ishchi kuchi va ish o'rinlari tarkibi o'rtasidagi nomuvofiqlikdir.Tarkibiy ishsizlik ishqalanishsiz ishsizlikka qaraganda uzoqroq va qimmatroqdir. Bir tomondan, hali ham past bo'lgan sohalar mahsulotlariga talabning o'sishi noma'lum uzoq vaqtdan keyin paydo bo'lishi yoki umuman sodir bo'lmasligi mumkin, boshqa tomondan esa, maxsus qayta tayyorlash va qayta tayyorlashsiz ilmiy-texnikaviy taraqqiyot natijasida ishlab chiqarilgan yangi tarmoqlarda ish topish. deyarli imkonsiz.Tarkibiy ishsizlik darajasi tarkibiy ishsizlar sonining ishchi kuchi umumiy soniga nisbati, foiz sifatida ifodalanadi:

ustrukt (Ustrukt / L) * 100%.

Ishqalanish va tarkibiy ishsizliklar ish joylarini yo'qotish va odamlarni "ish joylari" orasida yoki mehnat bozorida birinchi marta paydo bo'lish bilan bog'liq bo'lganligi sababli, ushbu ishsizlik turlari "qidirishda ishsizlik" deb tasniflanadi.Biroq, ishqalanish singari, tarkibiy ishsizlik ham fenomen muqarrar va tabiiy hattoki iqtisodiyoti yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda ham, chunki bu mehnatning rivojlanishi va harakatidagi tabiiy jarayonlar bilan bog'liq. Ilmiy va texnikaviy taraqqiyot tufayli iqtisodiyotning turli tarmoqlari mahsulotlariga bo'lgan talab doimiy ravishda o'zgarib turadi va iqtisodiyotning tarmoq tarkibi doimiy ravishda o'zgarib turadi, shuning uchun iqtisodiyotda tarkibiy siljishlar doimiy ravishda ro'y bermoqda va doimo tarkibiy ishsizlikni keltirib chiqaradi.

Iqtisodiyotda faqat ishqalanish va tarkibiy ishsizlik mavjud bo'lganda, bu davlatga mos keladi to'liq vaqt ishchi kuchi va bu ishchi kuchidan eng samarali va oqilona foydalanilishini anglatadi. To'liq vaqtli ishsizlik darajasi "tabiiy ishsizlik darajasi"( u *). Bu shuni anglatadiki, ishlamoqchi bo'lgan va faol ish qidirayotgan barcha odamlar ertami-kechmi uni topadilar. Ishsizlikning tabiiy darajasiga mos keladigan haqiqiy ishlab chiqarish hajmi mahsulotning tabiiy darajasi yoki potentsial ishlab chiqarish deyiladi ( Y *). Ishchi kuchining to'liq bandligi iqtisodiyotda faqat ishqalanuvchi va tarkibiy ishsizlar mavjudligini anglatadi, tabiiy ishsizlik darajasi ishqalanish va tarkibiy ishsizlik darajalari yig'indisi sifatida hisoblanishi mumkin:

u * \u003d u fritz + u struktur \u003d [(U fritz + Ustruct) / L] * 100%.

Shu tarzda hisoblangan indikatorning zamonaviy nomi inflyatsiyani tezlashtirmaydigan ishsizlik darajasi (NAIRU) Tarkibiy ishsizlik fenomenining mohiyatini yaxshiroq tushunish uchun yana bir bor iqtisodiy o'sish jadvali va iqtisodiy tsiklga murojaat qilamiz (5.2-rasm).

Iqtisodiy o'sishni aks ettiruvchi tendentsiyaning har bir nuqtasi potentsial yalpi ichki mahsulotning qiymatiga yoki resurslarning to'liq bandlik holatiga (B va C nuqtalari) va iqtisodiy tsiklni ko'rsatadigan har bir nuqta haqiqiy YaIM qiymatiga to'g'ri keladi (A va D nuqtalari). Agar haqiqiy YaIM potentsialdan oshsa (A nuqtasi) va ishsizlik darajasi tabiiy darajadan past bo'lsa, demak bu holat ortiqcha ish. B nuqtadan A punktiga o'tishda narxlar darajasida o'sish kuzatiladi - inflyatsiyaning tezlashishi, chunki yalpi talab yalpi talabdan yuqori. Iqtisodiyot mos keladigan potentsial ishlab chiqarish darajasida bo'lganda (trendda) tabiiy ishsizlik darajasi (bandlikning to'liq darajasi), inflyatsiya tezlashmaydi.Ishsizlikni hisoblash uchun turli xil ko'rsatkichlardan foydalaniladi, ammo u odatda, jumladan Xalqaro mehnat tashkilotida ham qabul qilinadi. Bu ishsizlarning umumiy sonining foiz sifatida ifodalangan ishchilar soniga nisbati sifatida aniqlanadi.Ishsizlik - ishchi kuchining bir qismi tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan ijtimoiy-iqtisodiy hodisa.Biroq, bunday vaziyatda ham ishsizlik deb ataladigan ba'zi bir holatlar mavjud ishqalanish.Ishqalanishdagi ishsizlik sabablariIshqalanishsiz ishsizlik mehnat bozori dinamikasi tufayli yuzaga keladi.Ba'zi ishchilar ixtiyoriy ravishda ish joylarini o'zgartirishga qaror qilishdi, masalan, yanada qiziqarli yoki yaxshi maoshli ish topish. Boshqalar esa avvalgi ishdan bo'shatilganligi sababli ish topishga harakat qilmoqdalar. Boshqalar esa mehnat bozoriga birinchi marta kirib kelmoqdalar yoki yana iqtisodiy faol bo'lmagan aholi toifasidan boshqa toifaga o'tib ketmoqdalar.

TARKIBIY ISHSIZLIK

Tarkibiy Ishsizlik - bu ishlab chiqarishdagi ishchi kuchi talabining tarkibini o'zgartiradigan texnologik o'zgarishlar bilan bog'liq (agar bir sohadan bo'shatilgan xodim boshqa sohada ish topa olmasa ro'y beradi).Ishsizlikning ushbu turi mehnat talabining tarmoq yoki hududiy tarkibi o'zgarganda yuzaga keladi. Vaqt o'tishi bilan iste'mol talabining tarkibida va ishlab chiqarish texnologiyasida muhim o'zgarishlar ro'y beradi, bu esa o'z navbatida ishchi kuchiga bo'lgan umumiy talab tarkibini o'zgartiradi. Agar ma'lum bir kasbda yoki ma'lum bir hududda ishchilarga talab tushsa, unda ishsizlik paydo bo'ladi. Ishdan bo'shatilgan ishchilar kasb va malakani tezda o'zgartira olmaydilar yoki yashash joylarini o'zgartira olmaydilar va bir muddat ishsiz qoladilar.Iqtisоdiyotning bаrqаrоrligi vа sоg’lоmligini аks ettiruvchi ko’rsаtkichlаrdаn biri ishsizlik dаrаjаsi hisоblаnаdi. Birоq, hаr qаndаy mаmlаkаtdа dоimiy rаvishdа mа’lum dаrаjаdа ishsizlik mаvjud bo’lаdi. Umumаn оlgаndа, mеhnаtgа lаyoqаtli bo’lib, ishlаshni хоhlаgаn, lеkin ish bilаn tа’minlаnmаgаnlаr ishsizlаr dеyilаdi. Nаmоyon bo’lish хususiyati vа vujudgа kеlish sаbаblаrigаko’rа ishsizlik friktsiоn, tаrkibiy, tsiklik, institutsiоnаl, tехnоlоgik, rеgiоnаl, yashirin vа turg’un ishsizlik turlаrigа bo’linаdi.

Kishilаr turli sаbаblаr (yangi yashаsh jоylаrigа ko’chib o’tish, ishining mаzmuni vа tаvsifi yoqmаy qоlishi, nisbаtаn yuqоrirоq ish hаqi оlishgа intilish vа bоshqаlаr)gа ko’rа o’z ishlаrini аlmаshtirib turаdilаr. Birоq, bir ishdаn bo’shаb, bоshqа birigа jоylаshgungа qаdаr оrаdа mа’lum vаqt o’tаdi (bа’zi аdаbiyotlаrdа bu muddаt 1 оydаn 3 оygаchа dаvоm etishi ko’rsаtilаdi). Аynаn shu vаqt оrаlig’idаgi, ya’ni bir ishdаn bo’shаb yangi ishgа jоylаshgungа qаdаr bo’lgаn dаvrdаgi ishsizlik friktsiоn (оrаliq) ishsizlik dеyilаdi.

Mа’lumki, iqtisоdiyotning rivоjlаnishi bilаn uning tаrkibidа turli o’zgаrishlаr ro’y bеrаdi. FTT, yangi tехnоlоgiyalаrning ishlаb chiqаrishgа qo’llаnishi nаtijаsidа bа’zi bir tаrmоq vа sоhа mаhsulоtlаrigа bo’lgаn tаlаb qisqаrib, zаmоnаviy mаhsulоt turlаrigа tаlаb o’sаdi. Bu esа yalpi ishchi kuchi tаrkibidа hаm mа’lum o’zgаrishlаrning ro’y bеrishini tаqоzо etаdi.Nаtijаdа bа’zi bir kаsb yoki mutахаssislik turlаridаgi ishchilаrgа tаlаbning qisqаrishi yoki umumаn yo’qоlishi ulаrning o’z kаsb vа mutахаssisliklаrini o’zgаrtirish yoki shundаy kаsblаrgа tаlаb sаqlаnib qоlgаn jоylаrgа ko’chib o’tishgа mаjbur qilib qo’yadi. Ulаr yangi kаsb vа mutахаssislikni o’zlаshtirib yoki bоshqа jоygа ko’chib o’tib, yangi ishgа jоylаshgungа qаdаr bo’lgаn ishsizlik tаrkibiy ishsizlik dеb аtаlаdi. Tаrkibiy ishsizlik friktsiоn ishsizlikkа qаrаgаndа uzоqrоq dаvоm etаdi hаmdа ko’prоq mа’lum хаrаjаtlаrni tаqоzо etаdi. Uning uzоq muddаt (оdаtdа 6 оydаn ko’prоq) dаvоm etishi yangi kаsb turini o’zlаshtirish yoki mаlаkа оshirish bilаn, mа’lum хаrаjаt tаlаb qilishi esа, eski kаsb turi bilаn shug’ullаnish istаgi sаqlаnib qоlgаn hоldа, yashаsh jоylаrini o’zgаrtirish bilаn bоg’liq bo’lаdi.Friktsiоn vа tаrkibiy ishsizlik, iqtisоdiyotdаgi rivоjlаnish hаr qаndаy hоlаtidаn qаt’iy nаzаr, mа’lum dаrаjаdа bаrchа mаmlаkаtlаrdа mаvjud bo’lаdi. SHungа ko’rа, friktsiоn vа tаrkibiy ishsizlik birgаlikdа ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsini tаshkil qilаdi.Ishsizilik – iqtisоdiy tsiklning inqirоz fаzаsi bilаn bоg’liq bo’lib, u ishlаb chiqаrishning pаsаyishi vа yalpi tаlаbning qisqаrishi nаtijаsidа vujudgа kеlаdi. O’z tоvаr vа хizmаtlаrigа nisbаtаn tаlаbning qisqаrishigа duch kеlgаn tаdbirkоrlаr ishlаb chiqаrish hаjmini kаmаytirish mаqsаdidа ishchilаrni ishdаn bo’shаtа bоshlаydilаr. SHu tаriqа iqtisоdiyotdа tsiklik ishsizlik dеb nоmlаnuvchi ishsizlаr guruhi pаydо bo’lаdi. TSiklik ishsizlik hаqiqiy dаrаjаdаgi ishsizlikning tаbiiy dаrаjаdаn fаrqlаnishini ko’rsаtаdi. Ishsizlikning bu turi mаjburiy ishsizlik hisоblаnаdi vа tsiklning yuksаlish fаzаsidа mаvjud bo’lmаydi.Institutsiоnаl ishsizlikni hаm tаbiiy ishsizlik tаrkibigа kiritish mumkin. Ishsizlikning bu turi ishchi kuchi bоzоri infrаtuzilmаsi, ya’ni ishchi kuchini ish bilаn tа’minlаshgа хizmаt ko’rsаtuvchi muаssаsаlаrning еtаrli dаrаjаdа rivоjlаnmаgаnligi yoki sаmаrаli fаоliyat ko’rsаtmаsligi nаtijаsidа pаydо bo’lаdi. Jumlаdаn, mеhnаt birjаlаri fаоliyatining sаmаrаli tаshkil etilmаsligi ishchi kuchi bоzоridаgi tаlаb vа tаklif nisbаtigа sаlbiy tа’sir ko’rsаtishi vа ishsizlikning mа’lum dаrаjаdа оshishigа оlib kеlishi mumkin.Tехnоlоgik ishsizlik ishlаb chiqаrish jаrаyonigа tехnоlоgik usullаrning kirib kеlishi bilаn bоg’liq bo’lаdi. Ulаrning ichidа аsоsiylаri ishlаb chiqаrishni mехаnizаtsiyalаsh, аvtоmаtlаshtirish, rоbоtlаshtirish vа infоrmаtsiоn tехnоlоgiyani qo’llаsh hisоblаnаdi.Hududiy ishsizlik muаyyan hududdаgi tаriхiy, dеmоgrаfik, mаdаniy, milliy vа ijtimоiy–ruhiy хususiyatdаgi bir qаtоr kоmplеks оmillаr tа’siri оstidа ishchi kuchi tаlаbi vа tаklifi o’rtаsidаgi nоmutаnоsiblik nаtijаsi hisоblаnаdi.YAshirin ishsizlik uchun ish kuni yoki ish hаftаsi dаvоmidа to’liq bаnd bo’lmаslik хоs. Iqtisоdiyot rivоjlаnishi dаrаjаsining pаsаyishi kоrхоnаlаrdаgi ishlаb chiqаrish hаjmining qisqаrishigа оlib kеlаdi. Birоq, kоrхоnа egаlаri o’z ishchilаrini birdаnigа ishdаn bo’shаtа оlmаydilаr. Buning nаtijаsidа ishchilаrning mа’lum qismi rаsmаn ish bilаn bаnd bo’lsаlаrdа, аmаldа to’liq hоldа ishlаmаydilаr. Buning nаtijаsidа mеhnаt unumdоrligi pаsаyib, kоrхоnа mоliyaviy nаtijаlаrigа tа’sir ko’rsаtаdi. YAshirin ishsizlik mаmlаkаtdа vujudgа kеlishi mumkin bo’lgаn ijtimоiy kеskinlikkа yo’l qo’ymаslikkа intilish nаtijаsidа hаm pаydо bo’lаdi.Turg’un ishsizlik mеhnаtgа lаyoqаtli аhоlining ish jоyini yo’qоtgаn, ishsizlik bo’yichа nаfаqа оlish huquqidаn mаhrum bo’lgаn vа fаоl mеhnаt fаоliyatigа hеch qаndаy qiziqishi bo’lmаgаn qismini qаmrаb оlаdi.

Ishsizlik turlаrini tаsniflаshdа bа’zi аdаbiyotlаrdа mа’lum nоаniqliklаrgа hаm yo’l qo’yilgаn. Jumlаdаn, prоfеssоr M.N.CHеpurin vа Е.А.Kisеlеvаlаr umumiy tаhriri оstidа tаyyorlаngаn o’quv qo’llаnmаdа «iхtiyoriy» vа «mаjburiy» ishsizlik turlаri hаm аjrаtib ko’rsаtilаdi. Ulаrning fikrigа ko’rа, iхtiyoriy ishsizlik – bu bo’sh ishchi o’rinlаri mаvjudligi shаrоitidа ishchini ish hаqi dаrаjаsi yoki mеhnаtning tаvsifi qоniqtirmаgаnligi sаbаbli pаydо bo’luvchi ishsizlik hisоblаnаdi. Mаjburiy ishsizlik esа ish hаqining bоzоr muvоzаnаti nuqtаsidаn yuqоri dаrаjаdа o’rnаtilishi оqibаtidа ishchi kuchigа bo’lgаn tаlаb vа uning tаklifi o’rtаsidа tаfоvut vujudgа kеlishi bilаn bоg’liq.Аslidа esа iхtiyoriy yoki mаjburiy ishsizlik turlаrining аjrаtib ko’rsаtilishi mаntiqqа zid hisоblаnаdi. CHunki, yuqоridа tа’kidlаngаnidеk, ishsizlik – bu ishlаshni hоhlоvchi vа fаоl rаvishdа ish qidiruvchi ishchi kuchining ish bilаn tа’minlаnmаsligi ekаn, iхtiyoriy rаvishdа ishlаmаgаnlаrni umumаn ishsizlik tаrkibigа kiritib bo’lmаydi.«To’liq bаndlilik» tushunchаsi iqtisоdiyotdа ishsizlikning mutlоq mаvjudbo’lmаsligini bildirmаydi. Iqtisоdchilаr friktsiоn vа tаrkibiy ishsizlikning bo’lishini tаbiiy dеb hisоblаydi, shu sаbаbli «to’liq bаndlilik» ishchi kuchining 100% dаn kаm qismini tаshkil qiluvchi miqdоr sifаtidа аniqlаnаdi. Аniqrоq аytgаndа, to’liq bаndlilik shаrоitidа ishsizlik dаrаjаsi friktsiоn vа tаrkibiy ishsizlаr sоnigа tеng bo’lаdi. TSiklik ishsizlik nоlgа tеng bo’lgаndа to’liq bаndlilik shаrоitidаgi ishsizlik dаrаjаsigа erishilаdi. «To’liq bаndlilik» shаrоitidаgi ishsizlik dаrаjаsi ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi dеb hаm аtаlаdi. Ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi bilаn bоg’liq bo’lgаn milliy ishlаb chiqаrishning rеаl hаjmi, iqtisоdiyotning ishlаb chiqаrish sаlоhiyatini ko’rsаtаdi.Ish bilаn to’liq bаndlilik yoki ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi ishchi kuchi bоzоri muvоzаnаtigа erishgаndа, ya’ni ish izlоvchilаr sоni bo’sh ishchi o’rinlаri sоnigа tеng kеlgаndа vujudgа kеlаdi. Ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi qаndаydir dаrаjаdа iqtisоdiy jihаtdаn mаqbul hisоblаnаdi. CHunki «friktsiоn» ishsizlаrgа mоs kеluvchi ish o’rinlаrini tоpish, «tаrkibiy ishsizlаrgа» hаm yangi kаsbni o’zlаshtirish yoki yangi yashаsh jоyidа ish tоpish uchun mа’lum vаqt kеrаk bo’lаdi.«Ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi» tushunchаsi mа’lum bir аniqliklаr kiritishni tаlаb qilаdi.Birinchidаn, bu tushunchа iqtisоdiyot hаr dоim ishsizlikni tаbiiy dаrаjаsidа аmаl qilishi vа shu оrqаli o’zining ishlаb chiqаrish imkоniyatini ro’yobgа chiqаrishini bildirmаydi. CHunki, ko’pinchа ishsizlik dаrаjаsi tаbiiy dаrаjаdаn оrtiq, аyrim hоllаrdа, mаsаlаn, ish vаqtidаn оrtiqchа ishlаsh vа o’rindоshlik ishlаridа bаnd bo’lish nаtijаsidа tаbiiy dаrаjаdаn pаst hаm bo’lishi mumkin.Ikkinchidаn, ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi o’z-o’zichа dоimiy miqdоr hisоblаnishi shаrt emаs, u tаrkibiy o’zgаrishlаr (qоnunlаr vа jаmiyat urf-оdаtlаridаgi o’zgаrishlаr) оqibаtidа o’zgаrib turishi mumkin. Mаsаlаn, АQSHdа ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi dаstlаb ХХ аsr 60-yillаrining o’rtаlаridа 4,5% dеb bеlgilаngаn bo’lsа, 70-yillаrning bоshigа kеlib 5,5%, 80-yillаrning bоshidа esа 6% gаchа o’sdi.Ishsizlik dаrаjаsi ishsizlаr sоnining ishchi kuchi tаrkibidаgi fоizi sifаtidа hisоblаnаdi.Ishchi kuchi tаrkibigа ishlаy оlаdigаn vа ishlаshni хоhlаgаn bаrchа kishilаr kirаdi. Ishchi kuchi - ishlоvchilаr vа fаоl ish izlоvchilаrdаn ibоrаt bo’lаdi. Bоshqаchа аytgаndа, bаnd bo’lgаnlаr vа ishsizlаr ishchi kuchini tаshkil qilаdi. Ishsizlаrgа ish bilаn bаnd bo’lmаgаn vа fаоl ish izlаyotgаn hаmdа bu hаqdа tеgishli хizmаt muаssаsаlаrigа (mеhnаt birjаlаrigа) bildirgаn kishilаr kirаdi. Mеhnаt qilishgа lаyoqаtli bo’lib, ishlаshni хоhlаmаgаn vа ish izlаshgа hаrаkаt qilmаgаnlаr ishsizlаr tаrkibigа kirmаydi.Ishsizlik vа uning dаrаjаsini аniqlаshdа bа’zi bir аdаbiyotlаrdа turli nоаniqliklаrni kеltirib chiqаruvchi hоlаtlаr hаm uchrаydi.Jumlаdаn, V.I.Vidyapin umumiy tаhriri оstidаgi dаrslikdа mеhnаt qilish yoshidаgi аhоli tаrkibi institutsiоnаl vа nоinstitutsiоnаl аhоligа аjrаtilаdi.Institutsiоnаl аhоli – bu nоbоzоr tuzilmаlаr, ya’ni dаvlаtning аrmiya, pоlitsiya, dаvlаt аppаrаti singаri institutlаrigа yo’nаltirilgаn аhоlidаn ibоrаt.Аhоlining qоlgаn mеhnаt qilish yoshidаgi qismi nоinstitutsiоnаl аhоli hisоblаnаdi. Bаnd bo’lgаn аhоli tаrkibigа iqtisоdiyotning bоzоr tuzilmаlаrigа yo’nаltirilgаn аhоli kiritilаdi.O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, mehnat bozori holatining monitoringini tashkiletadihamdashu asosda hududlar va tarmoqlar kesimida yangi ish o‘rinlarini tashkil etishga doir yillik buyurtmalarni shakllantiradi;mehnat bozorini tartibga solish va bandlik sohasida bozor sharoitlariga moskeladigan normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqadi hamda amalga oshiradi;aholini ish bilan ta’minlash masalalari yuzasidan mahalliy davlat hokimiyati organlarigava mahalliy mehnat organlariga uslubiy hamda amaliy yordam ko‘rsatadi; Ishsizlik — bir qism iqtisodiy faol aholining oʻziga loyiq ish topa olmasdan qolishi va mehnat zaxirasiga aylanishi. Oʻzbekistonda I. tushunchasi rasman 1992 y. "Aholini ish bilan taʼminlash toʻgʻrisida"gi qonunining qabul qilinishi bilan meʼyoriy kuchga ega boʻldi (1998 y. 1 mayda ushbu qonunning yangi tahriri qabul qilindi).

MRBning dunyodagi ishsizlik darajasi maʼlumoti

I. inson manfaatlariga toʻgʻridan toʻgʻri taʼsir qiladigan yirik ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Ish joyini yoʻqotish koʻp kishilar uchun oilaviy turmush darajasining pasayishini, shaxsiy hayotining notinchligini keltirib chiqaradi, kishiga jiddiy ruhiy taʼsir koʻrsatadi.
Amaldagi iqtisodiy hayotda I. ish kuchi taklifining unga boʻlgan talabdan oshib ketishi tarzida namoyon boʻladi. I. sababi turlicha: texnika rivojlanish bilan mehnat unumdorligi ortadi, i.ch. kam mehnat talab boʻlib qoladi. Iqtisodiyotda jami talab va taklif muvozanati buziladi, tovarlarga bozor talabining qisqarishi ish kuchiga talabni ham qisqartirib yuboradi, natijada ish kuchining bir qismi ortiqcha boʻlib qoladi; iqtisodiyot rivojlanishi bilann malakali ish kuchiga talab oshib, malakasizlar kerak boʻlmay qoladi; aholi ishchilarga nisbatan tez oʻsgan kezlarda, uning bir qismi ortiqcha bulib, ishsiz qoladi.
I. sababi har xil boʻlganidek uning shakllari ham turlicha. I. ning asosiy shakllari: friksion I. —turli sabablarga koʻra (yangi yashash joyiga oʻtish, kasbni oʻzgartirish, bola boqish, yangi ish tanlash) vaqt-vaqti bilan ishsiz qolish. Bu ixtiyoriy ishsizlik hisoblanadi. Tarkibiy I. — ishlab chiqarish tuzilmasi oʻzgartirilgan sharoitda eski tarmoqlarda ishlab kelgan kishilarning yangi tarmoqlarga kerak kasbni hali oʻzlashtirmagan kezlarida yuz beradi. Siklli I. — iqtisodiy tangliklar bilan bogʻliq boʻlib, ishlab chiqarishning pasayib ketishi natijasida yuzaga keladigan I. Bu majburan ishsiz qolishdir. Mavsumiy I. — mavsumiy ishda band boʻlganlarning mavsum tugagach, ishsiz qolishi. Yashirin I. — rasman ish bilan band boʻlganlarning faqat qisman ishlashi. Unga qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasiga oʻtganlar, ish yoʻqligidan haqberilmaydigan taʼtilga chiqqanlar kiradi.
Ishsizlar ishlayotganlar bilan bir qatorda mamlakat ish kuchini tashkil qiladi. Iqtisodiyotda I. muammosini oʻrganishdan asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat (korxonalar) i.ch. ni kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir.
Ishsizlar safiga, odatda, nafaqat turli sabablarga koʻra ishdan boʻshatilganlar, balki oʻz ixtiyoriga koʻra ishdan ketganlar va yangi ish topishga harakat qilayotgan shaxslar ham kiritilishini qayd etish lozim. I.tarki-bi uning sabablariga kura ish kuchining 4 asosiy toifasini oʻz ichiga oladi: ishdan boʻshatilishi natijasida ish joyini yoʻqotganlar; ishdan ixtiyoriy ravishda boʻshaganlar; tanaffusdan soʻng ish qidirayotganlar; birinchi bora ish qidirayotganlar. Bu toifalarning oʻzaro nisbatlari iqtisodiy rivojlanish bosqichlariga bogʻliq.
Mamlakat miqyosida 3—5% darajasidagi I. iqtisodiyot uchun normal holat (I. ning tabiiy chegarasi) hisoblanadi. I. darajasini pasaytirish uchun aholi bandligini taʼminlash davlat dasturlari ishlab chiqiladi, korxonalar qurilib, yangi ish oʻrinlari tashkil etiladi, xodimlarni yangi kasblarga oʻqitish, qayta tayyorlash ishlari amalga oshiriladi, bandlikka yor-dam jamgʻarmasi tashkil qilinadi. Makroiqtisodiy beqarorlikni tavsiflovchi va rivojlanishning tsiklik xarakteriga ega bo'lgan muhim hodisa bu ishsizlikdir. Ishsizlar kimligini aniqlash uchun mamlakat aholisining asosiy toifalarini hisobga olish kerak.
Makroiqtisodiy nuqtai nazardan, mamlakat aholisi (POP) ikki guruhga bo'linadi: ishchi kuchiga (L-kuch) va ish bilan band bo'lmaganlarga (NL) kirmaydiganlar: POP \u003d L + NL.
"Ishlamaydigan kuchlar" toifasiga ijtimoiy ishlab chiqarish bilan shug'ullanmaydigan va ish izlamaydigan odamlar kiradi. Ushbu toifaga avtomatik ravishda quyidagi populyatsion guruhlar kiritiladi: 16 yoshgacha bo'lgan bolalar; qamoqxonalarda jazoni o'tayotgan shaxslar; psixiatrik kasalxonalardagi odamlar va nogironlar. (Ushbu odamlar toifalari "institutsional aholi" deb nomlanadi, chunki ular davlat muassasalari tomonidan saqlanadi.) Bundan tashqari, ishchi kuchiga kirmaydigan odamlar toifasiga, asosan, ishlashi mumkin bo'lgan, ammo turli sabablarga ko'ra bunday ishlarni qilmaydigan odamlar kiradi. .e. ishlashni xohlamaydigan yoki ishlamaydigan va ish izlamaydiganlar: kunduzgi talabalar (chunki ular o'qish kerak); nafaqaga chiqqan (chunki ular allaqachon o'zlarini ishlab chiqishgan); uy bekalari (chunki ular to'la vaqt ishlasalar ham, ular ijtimoiy ishlab chiqarishda emaslar va o'zlarining ish haqi uchun haq olmaydilar); shtamplar (chunki ular shunchaki ishlashni xohlamaydilar); ish qidirishni to'xtatgan odamlar (ish izlamoqdalar, lekin uni topishga umidsiz va shuning uchun ishchi kuchini tashlaganlar). Ishsizlik" atamasi dastlab Britannica entsiklopediyasida 1911 yilda paydo bo'lgan, so'ngra 1915 yilda AQSh Mehnat vazirligi hisobotida ishlatilgan. Hozirda ishsizlik dunyoning barcha mamlakatlarida turli hajmlarda, shakllarda, davomiylikda mavjud.
Bugun iqtisodiy nazariya ishsizlikni quyidagicha belgilaydi.
Ishsizlik - bu ijtimoiy-iqtisodiy hodisa, demak, iqtisodiy faol aholining ma'lum bir qismida ish yo'q va shunga ko'ra daromad (ishlamoqchi bo'lganlar odatdagi stavkada ish topa olmaydilar) ish haqi).
Xalqaro mehnat tashkiloti (keyingi o'rinlarda XMT) standartlariga muvofiq, ishsizlar ko'rib chiqilayotgan davrda 16 yoshdan oshgan shaxslardir:
Ishingiz bo'lmagan (foydali kasb);
Ular ish qidirishgan, ya'ni davlat yoki tijorat ish bilan ta'minlash xizmatiga murojaat qilishgan, matbuotda reklama ishlatishgan yoki joylashtirishgan, to'g'ridan-to'g'ri korxona ma'muriyatiga (ish beruvchiga) murojaat qilishgan, shaxsiy aloqalardan foydalanishgan va hokazo. o'z biznesini tashkil etish;
Biz ishga kirishishga tayyor edik.
Ishsiz deb tasniflanganda, yuqorida sanab o'tilgan uchta mezon ham bajarilishi kerak.
O'quvchilar, talabalar, nafaqaxo'rlar va nogironlar statistika idoralari tomonidan ish izlayotgan va ish boshlashga tayyor bo'lsa, ishsiz deb hisoblanadi. Statistika organlari, shuningdek, ish bilan ta'minlash bo'yicha davlat xizmatida ro'yxatdan o'tgan ishsizlar sonining ko'rsatkichini taqdim etadi.
Ishsizlik - bu mehnat bozorining ajralmas elementidir.
Ikkinchisi, bozor qonunchiligiga bo'ysungan holda, sotuvchilar va mehnat xaridorlari o'rtasidagi aloqalarning ichki heterojen va dinamik tizimidir va quyidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega:
1) sanoat, kasbiy va boshqa farqlarni hisobga olmasdan yagona milliy bozor sifatida qaraladi;
2) ish haqi (ish haqi darajasi) yollash munosabatlariga ta'sir ko'rsatadigan yagona ko'rsatkich sifatida tahlil qilinadi. Mehnat bozori makroiqtisodiyot tomonidan o'rganilgan barcha bozorlarning eng mukammalidir. U yashash joyi va ixtisosining o'zgarishi, ish joylari borligi to'g'risida yomon xabardorligi, nominal ish haqining egilmasligi tufayli uzoq vaqt davomida ish topishi bilan ajralib turadi. Mehnat bozoridagi nomukammalliklar muvozanatni ta'minlashga to'sqinlik qiladi va hatto "to'liq ish bilan ta'minlash" sharoitida ham ishsizlik mavjud.

Iqtisodiy nazariyada ish o'rinlari soni ish izlayotganlar soniga to'g'ri kelganda "to'liq ish bilan bandlik" tushunchasi muhim ahamiyatga ega.

Mehnat bozorida ishchi kuchiga bo'lgan talab va taklifning o'zaro ta'siri natijasida bandlik darajasi aniqlanadi.
G'arb iqtisodchilarining aksariyati ma'lum bir ishsizlik darajasining mavjudligini bozor sharoitida tabiiy va zarur deb bilishadi. J. Keyns "majburiy ishsizlik" tushunchasini samaradorlikning yo'qligidan kelib chiqardi yalpi talab... To'liq bandlik bilan u ish bilan band bo'lganlar soni endi samarali talabning qo'shimcha kengayishiga qarab hech qanday o'zgarmasligidan va shuning uchun uning keyingi o'sishi sof inflyatsion bo'lib chiqqandan keyin uning holatini tushundi, ya'ni bu faqat umumiy o'sishda ifodalanadi nominal qiymatlarda. Shu bilan birga, majburiy ishsizlik nolga teng.
Bir qator iqtisodchilar ishsizlikni mobil va moslashuvchan mehnat bozorining zaruriy belgisi deb hisoblashadi. Bunday sharoitda biz ishsizlikning tabiiy darajasi to'g'risida gaplashishimiz mumkin, bu "tezlashmaydigan inflyatsiya bilan ishsizlik darajasi" tushunchasi bilan tavsiflanadi NAIRU (Ishsizlikning tezlashmaydigan inflyatsiya darajasi). Miqdoriy ravishda AQShda bu ko'rsatkich 5,5-6,5% ni tashkil qiladi. To'liq ish bilan ta'minlangan ishsizlik darajasi, mavjud institutsional tuzilishga erishish mumkin bo'lgan va inflyatsiyani tezlashishiga olib kelmaydigan ishsizlikning eng past darajasi sifatida tushuniladi.
Yaponiyada ishsizlik bir foizga teng bo'lgan ish bilan bandlik holati "to'liq ish bilan ta'minlash" deb hisoblanadi. M. Fridmanning fikriga ko'ra, ishsizlikning tabiiy darajasi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi asosiy kapitaldan foydalanishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini
Mehnat qonunlariga koʻra, ishsizlarga mehnat birjalari orqali ishsizlik nafaqasi toʻlanadi.

Tarkibiy ishsizlik–ishsizlikning bu turi iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishlariga, demak, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning tarkibiy o‘zgarishiga bog‘liqdir. Ma’lumki, mehnatga bo‘lgan talab hosilaviy xarakterga egadir. U mazkur mehnat turi qaysi tovar yoki xizmatni ishlab chiqarishda yoki ko‘rsatishda qo‘llanilsa, shu tovar yoki xizmatga bo‘lgan talabga bog‘liqdir. Demak, iqtisodiytdagi tarkibiy o‘zgarishlar ishchi kuchiga bo‘lgan talabda ham tarkibiy o‘zgarishlar yuz berishiga olib keladi. Masalan, biror bir tarmoq tarkibiy inqirozda bo‘lsa, shu tarmoq xodimlarining mehnatiga bo‘lgan talab ham keskin qisqaradi. Ayni paytda mehnatga bo‘lgan talab avvalgi darajada qolib, mehnatga bo‘lgan talabdan orta boshlaydi, natijada tarkibiy ishsizlik vujudga keladi. Tarkibiy ishsizlik haqida so‘z ketganda, odatda eskirgan kasb egalariga xos bo‘lgan ishsizlik misol qilib keltiriladi. Ular «o‘layotgan» tarmoq vakillari bo‘ladilar yoki ishlab chiqarishning boshqa omillari ta’sirida siqib chiqariladilar. Masalan, mehnatning o‘rnini kapital bosishi mumkin, natijada mehnatga bo‘lgan talab susayadi. Tarkibiy ishsizlik tushunchasiga «tirik», lekin muammolarga duch kelgan tarmoqlardagi tarkibiy inqirozlar oqibatida vujudga keladigan ishsizlikni ham kiritish lozim. Masalan, konversiya oqibatida Rossiyadagi ushbu tarmoqlarning ko‘plab ishchilari tarkibiy ishsiz bo‘lib qoldilar. Friksion va tarkibiy ishsizlikning umumiy jihati shuki, ularning ikkovi ham har qanday mamlakatning iqtisodiyotida muqarrar ravishda vujudga keladi. Bunda friksion ishsizlik darajasi qiymati mehnat bozoridagi aholining ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyat darajalarini, tarkibiy ishsizlikning ko‘rsatkichi esa tarkibiy o‘zgarishlar darajasini xarakterlaydi. Shuningdek, friksion va tarkibiy ishsizlik o‘rtasida tafovutlar ham bor. Birinchidan, tarkibiy ishsizlik friksion ishsizlikka nisbatan uzoqroqqa cho‘ziladi, chunki tarkibiy inqirozlarni qisqa muddat ichida bartaraf qilish qiyin. Ikkinchidan, tarkibiy ishsizlarning tarkibi barqarorroq bo‘lib, bu mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni keskinlashtiruvchi ziddiyatli guruhlarning shakllanishiga olib kelishi mumkin. Uchinchidan, agar friksion ishsizlar uchun qayta o‘qitish – ularning o‘z ishi bo‘lsa, tarkibiy ishsizlar, agar ular tarkibiy inqiroz mobaynida ish topishni rejalashtirgan bo‘lsalar, majburiy qayta o‘qitishga muhtojdirlar. To‘rtinchidan, ko‘ngilli, friksion ishsizlikdan farqli ravishda, tarkibiy ishsizlik har doim majburiy xarakterga egadir. Umuman, tarkibiy ishsizlik – butun mamlakat uchun ham, ishsizlikning ushbu toifasiga mansub bo‘lgan shaxslar uchun ham friksion ishsizlikdan ko‘ra og‘irroq holatdir. Friksion va tarkibiy ishsizliklarning yig‘indisi tabiiy ishsizlik deb ataladi. «Tabiiy ishsizlik» atamasi ushbu darajaning me’yorda ekanligini, iqtisodiyotga ichdan xos ekanligini ta’kidlash uchun ishlatiladi. Bu ishsizlikning eng yaxshi darajasidir. Bir tomondan, uning darajasi resurslarning bandlik muammosi haqida gapiradigan darajada yuqori bo‘lmaydi, ikkinchi tomondan, u mehnat bozorining moslashuvchanligini ta’minlash va sog‘lom raqobat elementlarini hosil qilish uchun yetarlidir. Tabiiy ishsizlik – ishchi kuchining zarur hollarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan zaruriy zahirasidir. Ishsizlikning tabiiy darajasi ba’zan to‘liq bandlik yoki ishsizlikning nolga teng darajasi deb ataladi. Ushbu ta’rifda ishsizlikning mazkur darajasi potensial YaIMga, ya’ni to‘liq bandlik holatidagi YaIMga erishish imkonini berishi ta’kidlanmoqda. Uni grafik shaklda iqtisodiyotda resurslarning, shu jumladan, mehnat resurslarining to‘liq bandlik darajasini xarakterlovchi jami taklif egri chizig‘ining vertikal qismida ko‘rish mumkin.Ishsizlikning tabiiy darajasi shuningdek ishsizlikning inflyatsiyani tezlashtirmaydigan darajasi deb ham ataladi. Bu nom mashhur maqsadlar dilemmasining - inflyatsiyaga qarshi kurash yoki ishsizlikka qarshi kurash muammosining tahlilidan ham kelib chiqadi. Qisqa muddatli oraliqlarda bu ikk vazifani bir paytdabajarishning imkoni yo‘q. Agar hukumat inflyatsiyaga qarshi kurash vazifasini qo‘ysa, cheklash siyosati olib boriladi. U esa ishlab chiqarishni sekinlashtirishga olib kelib, oqibatda ishsizlikni kuchaytirib yuboradi. Agar hukumat ishsizlikka qarshi kurash vazifasini qo‘ysa, rag‘batlantirish siyosati olib borilib, u esa inflyatsiyaga olib keladi, ya’ni ishsizlik ham, inflyatsiya ham bir paytda past darajada bo‘la olmaydi. Biroq, agar ishsizlikning iqtisodiyotga xos bo‘lgan tabiiy darajasi haqida gap ketsa, bunday o‘zaro bog‘liqlik kuzatilmaydi. Ishsizlikning tabiiy darajasi zarurdir. Bu ishsizlikning eng past va ayni paytda inflyatsiyaga mutlaqo ta’sir qilmaydigan darajasidir. U mehnat bozorining ichki ehtiyoji sifatida inflyatsiyani tezlashtirmaydi. Ishsizlikning tabiiy darajasi o‘zining muayyan ko‘rsatkichlariga egadir. Rivojlangan mamlakat uchun ishsizlikning tabiiy darajasi o‘rtacha 4-5 foizni tashkil qiladi. Bu baho o‘zgarib turadi, chunki ishsizlikning tabiiy darajasiga bir qator omillar ta’sir qiladi:

♦ davlatning ijtimoiy siyosati (yuqori ijtimoiy nafaqalar friksion ishsizlikning o‘sishi hisobiga tabiiy darajani oshiradi: kishilar uzoqroq muddatgacha ishsiz bo‘lib qola oladilar);

♦aholining bandlikka moyilligini ko‘rsatuvchi ruhiy kayfiyatlari (bu tarixiy, milliy, mintaqaviy xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin);

♦ kasaba uyushmalarining mavqei (pozisiyalari) - (kuchli kasaba uyushmalari mehnat bozoriga davlatning yuqori ijtimoiy nafaqalaridek ta’sir ko‘rsatadi);

♦ ishchi kuchining demografik tarkibining o‘zgarishi (ishchi kuchi tarkibida ayollar va yoshlar ko‘payib bormoqda, vaholanki ular friksion ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan shaxslardair: tug‘ruq ta’tillari, o‘qitish va hokazo). Biroq amalda ishsizlik tabiiy darajadan yuqori bo‘lishi mumkin. Bu esa siklik (davriy) ishsizlik mavjudligini ko‘rsatadi. Siklik ishsizlik - iqtisodiy siklning so‘nish bosqichi tufayli vujudga kelgan ishsizlikdir. So‘nish bosqichida ishlab chiqarishning faolligi susayadi, ayrim korxonalar yopiladi, natijada ishsizlik ortadi. Ishsizlikning amaliy va tabiiy darajalari o‘rtasidagi farq siklik ishsizlik ko‘rsatkichini tashkil qiladi. Siklik ishsizlik - salbiy iqtisodiy hodisadir. Uning borligi iqtisodiyotning to‘liq bandlik darajasida faoliyat ko‘rsatmayotganligini, demak, YaIMning potensial darajasiga erishilmayotganligini bildiradi. Siklik ishsizlik ko‘rsatkichlari g‘oyatda turli-tuman bo‘lib, so‘nishning intensivligiga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. AQShda Buyuk depressiya davrida siklik ishsizlik darajasi 25 foizgacha yetgan. Agar ishsizlik tabiiy darajadan yuqori bo‘lishi mumkin bo‘lsa, ya’ni siklik ishsizlik paydo bo‘lishi mumkin bo‘lsa, u holda o‘rinli savol tug‘iladi: ishsizlik tabiiy darajadan past ham bo‘lishi mumkinmi? Bozorning bunday holati o‘ta to‘liq bandlik deb ataladi.

O‘ta to‘liq bandlik iqtisodiyoti alohida bir sharoitda turgan, masalan, urush

holatida turgan mamlakatlar uchun normal holat hisoblanadi. Bu holatda mehnat bozoridagi bunday holat iqtisodiy sabablar yo‘qligida paydo bo‘ladi. Agar o‘ta to‘liq bandlik oddiy iqtisodiy sharoitlarda ham ancha uzoq muddat davom etsa, demak, mehnat bozori moslashuvchan emas, iqtisodiyotdagi inflyatsiya darajasi esa juda yuqori, degan xulosa kelib chiqadi. Demak, o‘ta to‘liq bandlik - noqulay iqtisodiy holatdir.Ishsizlikning ikkala turi ham iqtisodiyotda doimiy ravishda mavjud bo'lishi juda muhimdir.Ularni butunlay yo'q qilish yoki nolga kamaytirish mumkin emas. Odamlar boshqa ish qidirishadi, farovonligini oshirishga intilishadi va firmalar ko'proq daromad olishga intilib, ko'proq malakali ishchilarni izlashadi. Ya'ni, bozor iqtisodiyoti sharoitida, mehnat bozorida talab va taklifning o'zgarishi doimiy ravishda ro'y bermoqda.
Ishqalanish va tarkibiy ishsizlik muqarrar ekan, iqtisodchilar ularning miqdorini chaqirishadi tabiiy ishsizlik.
Tabiiy ishsizlik darajasi - bu iqtisodiy o'sish dinamikasi bilan bog'liq bo'lmagan tabiiy sabablar (kadrlar almashinuvi, migratsiya, demografik sabablar) tufayli to'liq bandlikka (ishsizlikning friktsion va tarkibiy shakllariga) mos keladigan darajasi.

Bu ishlab chiqarilayotgan mahsulotga yalpi talabning pasayishi real ish haqining mos kelmasligi sharoitida ishchi kuchiga talabning pasayishiga olib keladigan holatlarda yuzaga keladi.

Ish haqining qat'iyligi holati ko'rsatilgan.Taklif taqdimot qulayligi uchun vertikal chiziq bilan taqdim etilgan.

Agar haqiqiy ish haqi muvozanat nuqtasiga mos keladigan darajadan yuqori bo'lsa, bozorda ishchi kuchi unga bo'lgan talabdan yuqori bo'ladi.Firmalar ma'lum ish haqi darajasida ishlashni istagan odamlarga qaraganda kamroq ishchilarga muhtoj. Boshqa tomondan, firmalar bir qator sabablarga ko'ra ish haqini kamaytirishi mumkin emas yoki xohlamaydilar.

4. Ishsizlikning sabab va oqibatlari. Ishsizlik bo‘yicha davlat siyosati: klassik va keynscha yondashuvlar.

Iqtisodiyotchilar orasida ishsizlikning sabablariga yagona qarash yo‘qdir.

Ishsizlikning quyidagi asosiy sabablarini ko‘rsatib o‘tish mumkin:

♦ aholining haddan ortiq ko‘pligi (umuman olganda jahon iqtisodiyotida mehnat ortiqchaligi kuzatilmoqda, aholi sonining keskin ortishi esa bunga sabab bo‘lmoqda);

♦ ish haqi stavkalarining kasaba uyushmalarining harakatlari va aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi bosimi ostida muvozanat darajasidan yuqori belgilanishi;

♦ fan-texnika inqilob davrida mehnatning kapital tomonidan siqib chiqarilishi;

♦ mehnat bozorida monopsoniyaning mavjudligi (mehnatga haq to‘lash shartlarini monopsonist korxonalar belgilaydi va bandlik hajmini kamaytiradi);

♦ to‘lovga layoqatli talabning pastligi (tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabning yo‘qligi mehnatga bo‘lgan talabni susaytirib yuboradi, chunki u hosilaviy xarakterga ega bo‘lib, ishsizlik uning sababidan vujudga keladi). Bu sabablarning barchasi oxir-oqibatda ishsizlikni keltirib chiqaradi yoki uning yanada rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Bu hodisaning nazoratdan chiqib ketib rivojlanishi jiddiy makroiqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ishsizlikning birinchi oqibati – potensial YaIM darajasidan ortda qolish, ya’ni mahsulotni yetarli ishlab chiqarmaslikdir. 1960-yilda amerikalik iqtisodchi A.Ouken ushbu fenomen ustida tadqiqotlar o‘tkazdi. Ulkan statistik materialni tahlil qilib chiqqach, u quyidagi xulosaga keldi: siklik ishsizlik ko‘rsatkichi bilan amaliy YaIMning potensial YaIM darajasidan ortda qolishi o‘rtasida barqaror o‘zaro bog‘liqlik mavjud ekan. U o‘z hisob-kitoblari asosida Ouken qonuni deb nomlangan qoidani asoslab berdi. Ouken qonuni quyidagicha: agar ishsizlikning amaldagi darajasi ishsizlikning tabiiy darajasidan 1 foizga yuqori bo‘lsa, joriy YaIMning potensialYaIM ko‘rsatkichdan ortda qolishi 2,5 foizni tashkil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, siklik ishsizlikning har bir foizi YaIM bo‘yicha 2,5 foiz ortda qolishga sabab bo‘ladi. Masalan, berilgan muddat (yil) mobaynida siklik ishsizlik 3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, joriy YaIMning potensialYaIM ko‘rsatkichdan ortda qolishi 7,5 foizga tengdir. 2,5 soni Ouken soni, Ouken parametri (ko‘rsatkichi) yoki Ouken koeffisienti deb ataladi. Statistikaning ko‘rsatishicha, bu koeffisient turli mamlakatlarda va turli davrlarda 2 bilan 3 orasida o‘zgarib turishi mumkin. Uningqiymati mehnat omilining mahsulotni ishlab chiqarishdagi ahamiyatiga bog‘liqdir. Siklik ishsizlik potensial YaIMdan ortda qolishdan tashqari boshqa bir qatorsalbiy oqibatlarni ham yuzaga keltiradi. Yuqori ishsizlik natijasida aholining daromadlari kamayadi, ya’ni to‘lovga layoqatli talab susayadi va agar davlat zarur chora-tadbirlarni ko‘rmasa, so‘nishning yanada chuqurlashuviga olib keladi. Aholi daromadlarining ishsizlik oqibatida pasayishi real jamg‘armalarning qisqarishiga olib keladi. Jamg‘armalar – investisiyalar manbai bo‘lgani tufayli, bunday jarayon investision imkoniyatlarning qisqarishiga ham olib keladi. Davlat uchun esa, investisiyalarning va demak ishlab chiqarish hajmlariningqisqarishi tufayli byudjetga soliq tushumlari kamayadi. Ishsizlikning yana bir salbiy oqibati shuki, u sababli mamlakat aholisining tabaqalashuvi yanada chuqurlashib ketadi.Ishsizlik yuki turli ijtimoiy guruhlarga turlicha ta’sir qiladi. Ma’lumki, ishsizlik darajasi aynan mehnat bozorida ko‘proq kamsitiladigan aholi tabaqalari orasida yuqori bo‘ladi. Bunday tabaqalarga o‘quv yurtlarini endi tamomlagan va ish qidirayotan yoshlar, ozchiliklar, ayollar kiradi. Aholining bu guruhi ko‘pincha birinchi navbatda ishdan bo‘shatiladi. Aynan shu guruhlarning daromadi avvaldan pastligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, ishsizlik yuqori bo‘lgan davrlarda daromad taqsimotidagi tengsizlik ham kuchayadi, degan xulosaga kelish mumkin. Bundan tashqari, shuni ham unutmaslik kerakki, ishsizlik oddiy iqtisodiy hodisa emas, balki u ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir.

Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:

♦ ijtimoiy tushkunlikning o‘sib borishi;

♦ ruhiy tanglikning o‘sishi;

♦ ijtimoiy faollik ko‘rinishlarining kuchayishi (namoyishlar, mitinglar, ommaviy chiqishlar);

♦jinoyatchilikning o‘sishi va hokazo.

Davlat ishsizlik sharoitlarida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni tartibga solishga qaratilgan murakkab vazifalar kompleksini hal qilish zaruratiga duch keladi. Davlatning ishsizlikka nisbatan olib boradigan siyosatiga kelsa, bu yerda bir xil nuqtai nazar yo‘qligini aytib o‘tish joizdir. Ishsizlikka va uni tartibga solish masalalariga klassik va keynscha yondashuvlar mavjuddir. Bu qarashlar mehnat bozori faliyatini klassiklar va keynschilar tomonidan turlicha tushunishga asoslangan. Klassik maktabda mehnat bozoridagi muvozanat g‘oyasi hukmronlik qiladi. Har qanday bozordagi kabi, mehnat bozorida ham, agar u o‘z holiga tashlab qo‘yilsa, muvozanat yuzaga keladi, iqtisodiyot esa uzoq muddat mobaynida to‘liq bandlik darajasiga, ya’ni tabiiy ishsizlik darajasiga intiladi. Ishlab chiqarishning tabiiy darajasi gipotezasi (ishsizlikning tabiiy darajasi) amerikalik iqtisodchi M.Fridmenga mansubdir. Agar so‘nish davrida ishsizlik ortsa, buni vaqtinchalik holat deb baholash lozim, jonlanish boshlangach, mehnat bozori o‘zining tabiiy holatiga – to‘liq bandlik darajasiga qaytadi. Keyns maktabi vakillari tabiiy daraja gipotezasini inkor qiladilar va unga muqobil ravishda ishsizlikning gisterezisi konsepsiyasini ilgari suradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi- T.: “Adolat”, 1996.

2.Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. - T.”O’zbekiston”, 1996.

3.Karimov I.A. O"zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura - T.: “O’zbekiston”, 1996 y.

4.O’lmasov A. Iqtisodiyot asoslari - Toshkent, “Mehnat”, 1997.