|
Urushayotgan davlatlar ahvoli. Urush uning ishtirokchilari bo`lgan davlatlar hayotiga juda katta salbiy ta'sir ko`rsatdi. Iqtisodiyot harbiy maqsadlarga bo`ysundirildi. Chunonchi, og`ir sanoatning 70%, yengil sanoatning esa 50% urush ehtiyojlarini qondirish uchun ishladi. Urush, ayni paytda, qishloq xo`jaligini ham og`ir ahvolga solib qo`ydi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish keskin kamaydi. Deyarli barcha davlatlarda oziq-oqat tanqisligi vujudga keldi. Natijada, hukumatlar oziq-ovqat mahsulotlariga kartochka tartibi (qat`iy belgilangan me'yor) joriy etdilar. Aholi o`rtasida shovinizm zo`r berib targ`ib etila boshlandi. Shu tariqa, urush parlament demokratiyasiga qattiq zarba berdi. Uning aholi ko`z o`ngida obro`si tushib ketdi. Butun urush davomida bironta ham parlament qonli qirg`inga qarshi norozilik bildirmadi. Endi davlat ishlab chiqarishni tartibga sola boshladi. Banklar, xomashyo taqsimoti va harbiy buyurtmalar ustidan davlat hokimiyatinig nazorati kuchaydi. Aholi urushdan charchagan va urushning tezroq tugatilishini talab etib hukumatga qarshi bosh ko`tara boshlaganlar. Shu tariqa, urushning dastlabki yillarida jamiyatda qaror toptirilgan fuqarolik birligi buzildi. Ba'zi frontlarda soldatlarning birodarlashuvi, dushman tomonlarning bir-biriga o`q otmasligi yuz berdi. Chunki, armiya ham urushdan charchagan edi.
1917-yilning aprel oyida Antantaning G`arbiy frontdagi qurolli kuchlari hujumga o`tdi va hujumda 100 dan ortiq diviziya ishtirok edi. Biroq, Germaniya mudofaa chizig`ini yorib o`tishga muvaffaq bo`linmadi. Aksincha, bu janglar oqibatida katta qurbonlar berildi. Bu qurbonlar Fransiya qurolli kuchlarining bosh qo`mondoni Nivel nomi bilan «Nivel qirg`ini» deb nom oldi. 1917-yilning oktyabr oyida Kaporetto yonida Italiya armiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Angliya va Fransiyaning shoshilinch ravishda 14 diviziyani Italiya frontiga tashlashigina Italiyani saqlab qoldi. 1917-yilning noyabr oyida ingliz armiyasining hujumini qaytarishda Germaniya yana bir yangi qurol-ognemyotni qo`lladi. Kavkaz frontida urush harakatlari 1917- yilda deyarli to`xtadi. Mesopotamiya va Falastin frontlarida ingliz arrniyasining harakatlari kuchaydi. 1917-yilning mart oyida inglizlar Bag`dod shahrini egalladilar. Kuzga kelib Turkiya Arabiston yarim orolini to`la, Falastinning esa bir qismini boy berdi. Sovet Rossiyasi 1918-yilning 3-mart kuni “To`rtlar ittifoqi” bilan ularning shartlari asosida Brest tinchlik shartnomasini imzoladi. Shartnomaning shartlari Rossiya uchun juda og`ir edi. Shartnomaga ko`ra, Rossiya o`z armiyasini to`la demobilizatsiya qilishi, harbiy flotini portlarga qaytarishi lozim edi. Shuningdek, Rossiya Boltiqbo`yi, Polsha, Finlandiya va Ukrainadan voz kechar edi. Ukraina va Finlandiya mustaqil davlatlar deb tan olindi. Kavkazdagi Kars, Ardagan va Batumi Turkiyaga berildi. Bundan tashqari, Rossiya Germaniyaga 6 mlrd. marka miqdorda reparatsiya to`laydigan bo`ldi. Vudro Vilsonning tinchlik dasturi. AQSh Prezidenti VVilson 1918-yilning 8-vanvarida I Janon urushidan so`ng imzolanadigan tinchlik shartnomasi va qayta tuzilajak dunyo siyosiy xaritasi bo`yicha AQSh hukumatining nuqtayi nazarini dunyoga ma'lum qildi va u tarixga “Vilson tinchlik dasturi” nomi bilan kirgan. Bu dastur keyinchalik g`olib Antantaning mag`lub «To`rtlar ittifoqi» bilan imzolangan tinchlik shartnomalariga asos bo`lib xizmat qilgan. Urushning so`nggi bosqichi. G`arbiy frontda butun diviziyalarning 80 foizini, artilleriyaning 90 foizini to`plagan Germaniya 1918-yilning mart oyida hujumga o`tdi. Bu uning oxirgi hujumi bo`ldi. Biroq, bu hujum biror-bir jiddiy muvaffaqiyatga olib kelmadi. Shunday bo`lsa-da, har ikki tomon 300 ming kishini qurbon berdi. Shunday sharoitda Angliya va Fransiya yagona qo`mondonlik tuzishga qaror qildilar. Fransiya generali Fosh birlashgan kuchlarning qo`mondoni etib tayinlandi. 18-iyul kuni Fransiya qo`shinlari qarshi hujumga o`tdi. Shu hujumdan so`ng Antanta hujumini to`xtatishning iloji bo`lmadi. 15-sentyabr kuni Bolgariyaga qaqshatqich zarba berildi. 28-sentyabr kuni esa Bolgariya bitim imzolashga majbur bo`ldi. Shu tariqa, Bolgariya «To`rtlar ittifoqi» davlatlari ichida birinchi bo`lib urushdan chiqdi. 29-oktyabr kuni Avstriya-Vengriya yarashish bitimini imzolash haqida Antantaga murojaat qildi. 3-noyabr kuni shunday shartnoma imzolandi va Avstriya-Vengriya ham urushdan chiqdi. 30-oktyabr kuni Turkiya Antanta bilan yarash bitimini imzolashga majbur bo`ldi. Urush Germaniyada inqilobiy vaziyatni vujudga keltirdi. 9-noyabrda Germaniya imperiyasi quladi. Imperator Vilgelm II taxtdan voz kechdi va mamlakatdan qochib ketdi. 10-noyabr kuni sotsial-demokrat Ebert boshchiligida yangi hukumat tuzildi. 11-noyabr kuni Kompen o`rmonida marshal Foshning shtab vagonida Antanta bilan yarash bitimi imzolandi. Shutariqabirinchijahon urushi Antantaning g`alabasi bilan tugadi. 1919-yil 28-iyunda Versalda sulh shartnomasi imzolandi. German bloki davlatlari talandi, ko`pgina hududlaridan ajraldi, 132 mlrd. marka reparasiya to`laydigan bo`ldi. Birinchi jahon urushida dunyoning 38 davlati ishtirok etdi. Ularda 1,5 mlrd. dan ortiq aholi yashar edi. Urushga 74 mln. ga yaqin kishi safarbar etildi. Jami 10 mln. kishi o`ldirildi, 20 mln. kishi esa yarador bo`ldi. Bundan tashqari, juda ko`p kishilar kasallik va ochlikdan o`lib ketdi. Birinchi jahon urushida uning asosiy ishtirokchilari bo`lgan davlatlar o`z milliy boyliklarining uchdan bir qismini yo`qotdilar. Insoniyat birinchi jahon urushigacha bo`lgan 1000 yil davomida yuz bergan barcha urushlarda ham bunchalik qurbon bermagan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
