O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

birinchidan, turli jins vakillari psixologiyasidagi tafovutlarni keltirib chiqarsa;

ikkinchidan, ularning maishiy muammolarga qarashlaridagi farqlarni ham taqozo etadi;

uchinchidan, ular aqliy salohiyati oshishidagi ma’lum o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Aynan shu sabab, o’g’il boladagi konstruktorlik va kashfiyotchilik sifatlarini rivojlantirsa, qizlardagi buyumlarga munosabat unda kelajakda tadbirkorlik, saronjom-sarishtalik, tejamkorlik kabi qator yaxshi sifatlarni tarbiyalar ekan.

Respublika “Oila” ilmiy-amaliy Markazida o’tkazilgan tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, gender sifatlariga oilaning to’liq yoki noto’liqligi, muammoli yoki totuvligi ham bevosita ta’sirini ko’rsatadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, muammoli, ajralishgan, noto’liq oilalardagi ayol-onaning farzandlari nigohidagi obrazi ijobiy va ko’p holatlarda obro’li bo’lib, yolg’iz ona tarbiyalaydigan o’g’il bolada ko’p hollarda androgin yoki aralash sifatlar, yoki feminin sifatlar namoyon bo’lishi ehtimoli ortiq ekan. O’g’il bollaar orasida o’sgan, otaning absolyut avtoriteti bo’lgan oilada qizlarda esa maskulin sifatlar androgin sifatlar bilan uyg’unlashib, ularda ham ayollik fazilatlari bo’lmaganligidan, oila qurganda, yangi xonadonga kelin bo’lib tushganda, qator muammolarga duch kelarkan. Demak, boladagi maskulin yoki feminin sifatlarning to’g’ri tarbiyalanishida oiladagi kattalarning roli, ularning avtoriteti yetakchi rol o’ynaydi. Bu holat yosh oilada liderlik maqomining taqsimotida ham o’z ta’sirini ko’rsatib, ayrim holatlarda oilaviy nizolarga sabab bo’lmoqda.

Nihoyat, yoshlar ongida gender tasavvurlarning aniq bo’lishi jamiyatning ijtimoiy kutishlari va o’zgalarning alohida jins vakili – ayol yoki erkak shaxsi va salohiyatidan kutayotgan jihatlari, u yoki bu hayotiy vaziyatlarda namoyon qila oladigan shaxsiy fazilatlari bilan bog’lab izohlash mumkin. Zero, mamlakatimizda buyuk o’zgarishlar ro’y berayotgan bir vaqtda, oila, onalik va bolalaik masalalari davlatning doimiy e’tiborida bo’lib turgan sharoitda biz onadan-ayoldan ko’p narsalar kutyapmiz. Chunki aynan ona–ayol qizmi, o’g’ilmi unda eng avvalo boshdan insoniylik urug’larini qalbiga sochuvchi, haqiqiy iffat, madaniyat, or-nomus, insof va diyonatni tarbiyalovchi shaxsdir. Bu jarayonda uning o’zining shaxsiy fazilatlari yetakchi rol o’ynaydi. Lekin aslida hayotda real imkoniyatlar – obyektiv hamda subyektiv imkoniyatlarga ko’pincha zid bo’lmoqda. Ikkinchidan, ayolning ayollik va onalik fazilatlari masalasida kamchiliklar va yo’l qo’yilgan xatolar bor. Bugun feminizasiya va maskulinizasiya jarayonlarini to’la ilmiy jihatdan o’rganish o’ta dolzarb masala ekanligidan darak bermoqda.

14.2. Rahbarlik va gender tafovut

An’anaviy yondoshuvga ko’ra, rahbarlik yoki liderlik masalasi erkaklar amalga oshiradigan mas’uliyat sifatida qaraladi. Lekin eramizdan avvalgi IV asrda yashagan faylasufning shunday bir gapi bor: “Biz ayollarga pullarimizni, uy-ro’zg’orimizni, farzandlarimizni ishonib topshiramiz. Nima uchun ularga davlat boshqaruvini ishonmasligimiz kerak?” Bu gapning tagida bir ma’no borki, ayollar oiladan tashqari yumushlarni bajarishda ham o’zlaridagi qator ijobiy sifatlarini namoyon etadilarki, bu narsa ayniqsa, XX asrga kelib ko’plab ilmiy izlanishlarning predmetiga aylandi.

O’tkazilgan qator tadqiqotlarda gender tafovutlarining liderlikni samarali tashkil etishdagi o’ziga xosligi nima ekanligiga e’tibor qaratildi va bunda asosan ayollar va ularning shaxsiy sifatlari diqqat markazi bo’ldi.

Ayollarning rahbarlik mavqyelari nuqtai nazardan tahlil qilinganda, ba’zi murakkabliklar kelib chiqadiki, buni o’sha ayolning rahbarlik faoliyatini uddalashi uchun o’zini qay darajada erkin tutishiga juda bog’liq. Ya’ni, rahbarlik kursisidagi ko’pgina ayollar o’zlarini tutishlari, ish yuritishlari, hattoki, odamlarga munosabatlarda erkaklarga o’xshab ketadilar. Umuman, olganda, erkaklar va ayollar o’rtasida o’xshashliklar ham, tafovutlar ham mavjud, lekin tafovutlar hammaning diqqatini ko’proq tortadi. Har bir alohida olingan erkak yoki ayolning shaxs sifatidagi individual farqlaridagi tafovut gender rollaridagi tafovutlardan ortiqroq bo’lsa-da, eng muhim sifatlar nuqtai nazaridan – ya’ni tobelik va emosional bog’liqlik sifatlarida tub farqlar bo’lgani uchun ham ijtimoiy-psixologik farqlar kattaday tuyuladi.

Xususan, O’zbekistonda o’tkazilgan ko’plab tadqiqotlar (V.Karimova, G’.Shoumarov, O.Shamiyeva va b.q.) o’rta bo’g’in rahbar ayolari faoliyatining o’ziga xos jihatlari borligini isbotladi. Masalan, bu o’ziga xosliklar quyidagilar:

• 
  ayol rahbar o’z ish-faoliyatida bevosita rahbarlardan tashqari, o’z xodimlarining fikrlarini ham inobatga olib ishlaydi;
  
• 
  bunday rahbar eng avvalo o’zi boshqarayotgan jamoadagi insonlar o’rtasidagi shaxslaraor munosabatlarga ko’proq e’tibor beradi;
  
• 
  ayol rahbar qarorlar qabul qilishda ham kamida 2-3 kishining ma’qullashiga erishib, so’ngra oxirgi qarorga keladi;
  
• 
  ayol-rahbar ish manfaatlari bilan oila manfaatlarini deyarli bir darajada ahamiyatli deb qaraydi;
  
• 
  uning xodimlarga beradigan ko’rsatmalari ko’proq konstruktiv bo’lib, tashabbus ko’rsatuvchi xodimlar bilan kompromisslarga borib ishlaydi;
  
• 
  ayol-rahbar o’z xodimlarining shaxsiy hayotlari hamda oilaviy sharoitlari bilan vaqti-vaqti bilan qiziqib turadi va hokazo.
  

Maxsus tadqiqotlar orqali ayrim katta yuqori lavozimlarda ishlaydigan ayollar sifatlari ham o’rganilgan. To’g’ri, aynan katta siyosat bilan shug’ulanuvchi ayollar soni erkaklarga nisbatan ancha kam bo’lsa-da, davlat rahbarligi, oliy majlis, senatlar, kongresslarda faolyait ko’rsatayotganlar ayollar shaxsiy sifatlari shkalasida sof ayollik sifatlaridan tashqari, erkaklarga xos bo’lgan tavakkalchilik, shijoat, matonat, sabr-bardosh, faollik, intiluvchanlik, yuqori madaniyat, fikrlashning analitik qobiliyati kabi qator erkaklik sifatlarini o’zida mujassam etgan ayollarning siyosiy-ijtimoiy va tarixiy rollari muhim ekanligi isbotlandi. Ya’ni, ayol kishi rahbarlik lavozimida yuqoriga ko’tarilgan sari, o’zida erkaklarga o’xshash sifatlarni ko’proq namoyon etishga moyil, oila manfaatlarini ham sekin-asta jamiyatnikidan keyingi o’rinlarga qo’yadigan bo’lib boradi.

Masalaning muhim jihati shundaki, aynan katta lavozimlardagi ayollarning noan’anaviy sifatlari xarizmtikmi yoki rahbarlik pillapoyalaridan ko’tarilgan sari orttiriladigan sifatlar ekanligini empirik materialda o’rganish lozim. Vaholangki, jamiyatning teng yarmini tashkil etadigan xotin-qizlarning davlat va jamiyat qurilishidagi o’rni va salohiyatidan oqilona va o’rinli, oila manfaatiga ziyon yetkazmagan holda foydalanish psixologik jihatdan oqlangandir.

14.3. Liderlik va superliderlik

Amerikalik tadqiqotchi Linda Juell o’zining “Industrialno-organizasionnaya psixologiya” (2001 yil) kitobida ijtimoiy-psixologik hodisalardan muhimi bo’lmish liderlik masalasiga o’zining o’ziga xos yondoshuvini bayon etgan. U bu muammoni aynan bizning sharoitimizdagi talqini, ya’ni mardlik va jasorat ko’rsatish uchun ochiq maydonlar yo’q bo’lgan sharoitda liderlik xislatlarining namoyon bo’lish xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chiqarishning samaradorligi eng avvalo xodimlar rolini oshirib, liderlarnikini aksincha, pastlashtirish, yoki aniqrog’i, kamaytirish hisobiga ro’y beradi. Shundagina rahbarlikda ortiqcha bo’g’inlarni kamaytirish mumkin. Liderning, ya’ni amerikaliklar rahbarni lider fenomeni doirasida tasavvur qilishadi, vazifasi – guruhning samarali faoliyat ko’rsatish yo’llarini belgilab berishdir.

Bu kitobda ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan ahamiyatli bo’lgan tushunchadan biri bu – “superlider” tushunchasidir. Superlider kim va qachon oddiy lider superga aylanadi? Amerikalik tadqiqotchilar Mans va Simslarning fikricha, eng yaxshi lider – bu “superlider”dir. Bu shunday shaxski, u o’z xodimlarining aksariyatini liderlarga, birinchi navbatda o’zlari uchun liderlarga aylantira oladi. Bundagi asosiy g’oya shundan iboratki, agar odam eng avvalo o’zi uchun lider bo’la olsa, o’zidagi bu malaka yoki mahoratni boshqalarga yetkaza olsagina, bu odam uchun shunday vaqt-soat yetib keladiki, jamoa o’zi mustaqil ishlaydigan, bevosita tepasida turib boshqarib turadigan insonga muhtoj bo’lmagan mexanizmga aylanadi. Bu – superliderlikdir 48-rasm.

Demak, samarali boshqaruv – aslida ijtimoiy ta’sirni amalga oshirishning eng namoyishkorona ko’rinishidir. Shu ma’noda, liderlik – avval shaxsning o’ziga, so’ngra o’zgalarga bera oladigan ta’sirida ko’rinadigan fazilatlar majmuidir, deb ta’riflanadi.

ЛИДЕРЛИК


^{52-rasm. Oddiy rahbar yoki liderning superliderga aylanish bosqichlari}