O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi

3-ilova 
Arastu: bilish bosqichlari haqida 
Bilish bosqichlari 
Bilish predmeti 
1. Alohida narsa va xususiyatlarni 
hissiy qabul 
 qilish.  
Yagona konkret narsalar. 
2. Tajriba – bir predmet haqida 
takroriy xotiralar. 
Alohida konkret narsalarning ko‘pligi. 
3. San’atkorlik (ustalik) – ko‘p 
narsalarning mohiyatini bilish. 
Ko‘plikdagi umumiylik, ularning 
sabablari va maqsadi, ya’ni shakllari. 
4. Falsafa (fan) – eng oliy birinchi 
falsafa, ya’ni metafizika. 
Oliy shakllar, butun mavjudlikning 
birlamchi sababi va oliy maqsadi. 
Arastu  nazarida  ayrim  sezgilar  kishi  dilida  jam  bo‘lib,  takrorlanib 
umumiylikka yo‘l – tasavvurni hosil qiladi. Inson aqli ayrimlikdan xususiylikka 
o‘tishda,  xususiylikdan  umumiylikni  topishda  namoyon  bo‘ladi.  Demak,  inson 
ayrim  buyum  va  hodisalarning  shaklini  sezishdan,  xususiylikka,  so‘ngra  aqli, 
nazariy  bilim  vositasida  umumiylikni  bilishga  erishadi.  Zotan  narsalardagi, 
hodisalardagi  umumiylikni  bilish,  sezishning  ishi  emas,  balki  aql,  tafakkur, 
nazariy bilishning, fanning vazifasidir (4-ilova).  
Arastu  fandagi  muhim  xizmatlaridan  biri  uning  harakatning  turlari  va 
taraqqiyot shakllari to‘g‘risidagi nuqtai nazaridir. Uningcha, olti xil harakat, olti 
tur  umumiy  o‘zgarish  bor:  a)  mohiyatdagi  o‘zgarish;  1)  paydo  bo‘lish;  2)  yo‘q 
bo‘lish; b) tor ma’noda o‘zgarish; 3) bir holatdan boshqa holatga o‘tish – sifatiy 
o‘zgarish; 4) ko‘payish; 5) ozayish –  miqdoriy o‘zgarish; 6) joy almashuvi,  hol 
o‘zgarishi. 
Arastu  mantig‘ida,  uning  kategoriyalari  haqidagi  ajoyib  ta’limotlarida  ko‘p 
ma’no,  chuqur  mazmun  bor.  U  kategoriyalarni  birinchi  marotaba  quyidagicha 
tavsiflaydi: 1) mohiyat; 2) miqdor; 3) sifat; 4) munosabat – katta-kichik; 5) o‘rin; 6) 
vaqt; 7) holat, o‘tirish, turish, yotish; 8) egalik; 9) ta’sirlanish; 10) iztiroblanish. 
Arastuning  koinot  haqidagi  ta’limoti  ham  o‘z  vaqtida  ma’lum  ahamiyatga 
ega bo‘lgan. Arastu Oy va Yerning yumaloqligi to‘g‘risida fikr yuritgan. U 500 
ga yaqin hayvon turlarini o‘rganib ularni qonli va qonsizlarga ajratgan.