O`zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Bank bo‘lmagan banklar (asosiy muassasalar)

t/r	Bank bo‘lmagan banklar	Mashg‘uloti
1.	Ipoteka Kompaniyalari	tijorat maqsadida foydalaniladigan bino yoki yashash uyla­ridan samarali foydalanish uchun qisqa muddatli kredit berish bilan shug‘­ullanadilar
2.	Faktoring Kompaniyalar	vaqtinchalik moliyalashni ta’min­lash maqsadida (asosan debitorlar schyotidan) korxona­lardan qisqa muddatli aktiv­larni sotib oladilar
3.	Trast Kompaniyalar	korxona, xususiy shaxslar va zarar bilan ishlaydigan tash­kilotlar mulklarini boshqaradi va ularni himoya qiladi. Mijozlarning qimmatli qog‘ozlarini xususiy investorlarga joylashtiradi­lar
4.	Ma’lumotlarni qayta ishlash kompaniyalari	ma’lumotlarni kompyuter ish­lab ularni uzatish bilan shug‘­ullani­shadi
5.	Sug‘urta kompaniyalari	sog‘liqni va kishilar hayotini turli xavflar va baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilish bilan shug‘ullanadi. SHu bilan bir qatorda ular bilan bog‘liq bo‘lgan kreditlarni beradi­lar
6.	Qimmatli qog‘ozlar sav­dosi bilan shug‘ulla­nuvchi brokerlik firma­lari	opsion shartnomalari, valyu­tali moliyaviy fyucherslar, muomaladagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisi bo‘yicha mijozlar­ning buy­ruqlarini bajaradilar
7.	Moliyaviy masalalar bo‘yicha maslahat beruvchi firmalar	aktivlarni boshqarish va inve­stitsiya masala­lari bo‘yicha mi­jozlarga kiradilar
8.	Qimmatli qog‘ozlarni tarqatish bilan shug‘ul­lanuvchi firmalar	davlat va munitsipal zayom­larni, korporatsiya­lar aksiya­larini, qimmatli qog‘ozlarni, kor­poratsiya­larning qarz maj­buriyatlarini, mi­jozlar schyotlari bilan ta’min­langan qim-matli qog‘ozlarni sotib oladi, shuningdek, yuqorida qayd qilingan qimmatli qog‘ozlarni investorlarga tak­roriy sotishni taklif qiladilar
9.	Moliyaviy Kompaniyalar	korxonalar va xususiy shaxs­larga qisqa va uzoq muddatli kapital miqdorlarini aniqlash bilan shug‘­ullanadilar
10.	Kredit kartochkalari bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar	chakana savdo korxonalarini qo‘llab quvvatlash va xususiy shaxslarga qisqa mud­datli kre­ditlar berish bilan shug‘ulla­nadi­lar
11.	Lizing Kompaniyalari	aktivlarni sotib oladi va muhtoj korxona­larga, xususiy shaxslarga ularni ijaraga be­radi
12.	Sug‘urta Agentliklari	kredit yoki moliyaviy xizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan sug‘urta poli­slarini sotadilar yoki to‘la-to‘kis brokerlik va sug‘ur­taviy xizmat­larni bajaradi­lar
13.	Ko‘chmas mulk operatsiya­lari bilan bog‘liq xiz­matlarni bajaruvchi firmalar	ko‘chmas mulkni baholash va ular bilan bog‘liq bo‘lgan ti­jorat loyihalarni moliyalash­tirish bilan shug‘ullanadilar
14.	Omonat, ssuda berish bilan shug‘ullanuvchi as­sotsiatsiyalar	asosan xususiy shaxslar va oi­lalarga omonat depozitlarga jamg‘ariladigan mablag‘lar re­jalarini, shuningdek uy-joy qurish uchun kredit taklif qiladilar

80-yillarda qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi va brokerlik bilan keng faoliyat boshlagan «Meril Linch» va «Dreyfus korporeyshn» firmalari bank bo‘lmagan banklarga misol bo‘la oladi.

Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi va ularning rivojlanib borishi banklarning paydo bo‘lishiga asos soladi. O‘rta asrlarda banklar dastlab puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa dav­lat shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar bo‘sh turgan mablag‘lari­dan foyda olish maqsadida qarz so‘ragan subektlariga vaqtinchalik foydalanishga bergan. Bu hol pul almashti­ruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishga olib kel­gan.

Dastlabki banklar jirobanklar nomi bilan XVI asrlarda (aniqrog‘i 1587 yilda) Florensiya va Venetsiyada kichik banklar vujudga kela boshlagan. Ular turli shaharlar va mamlakatlarning pul belgilarini almash­tirishga ixtisoslashgan bo‘ladilar. Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605 y), Gamburgda (1618 y), Milanda, Nyurnbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o‘z mijozlari-savdogarlarga xizmat qilishgan. Ular hisob-kitobni asosan naqd pulsiz amalga oshirishgan.

Tarixda birinchi yirik bank 1694 yilda Angliyada tashkil etilib, unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. U bank aksiyador-emmission bank deb hisoblangan. Keyingi ijtimoiy-iqtisodiy ta­raqqiyot, xususan, sanoatning rivojlanishi natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilina bosh­lanadi.

Natural xo‘jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishiga, kreditning rivojlani­shiga yo‘l ochdi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi yol­lanma mehnatni borgan sari ko‘p jalb qilishga olib kel­gan. g‘llanma mehnat uchun haqning pul shaklida to‘lanishi doimiy pul aylanishni yuzaga keltiradi. Pul aylanishi esa muayyan boshqaruvni talab qildi. Bu vazi­fani banklar bajara boshladi.

SHunday qilib, banklar mablag‘larni yig‘ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi.

XX asrning boshlarida yirik Evropa mamlakatla­rida o‘zining ko‘p filiallariga ega bo‘lgan, yirik sanoat monopoliyalari bilan uzviy bog‘liq faoliyat ko‘rsatayotgan banklar vujudga keldi. Bular jumlasiga xalqaro pul, hisob va kredit munosabatlarini olib boruvchi quyidagi xalqaro banklarni kiritish mumkin:

• 
  Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki;
  
• 
  Xalqaro valyuta fondi;
  
• 
  Xalqaro Moliya korporatsiyasi;
  
• 
  Xalqaro hisob-kitoblar banki;
  
• 
  Evropa investitsiya banki va boshqalar.
  

Xorijiy banklar to‘liq yoki qisman chet el investitsiyalariga tegishli bo‘lgan banklar bo‘lib, ular o‘z faoliyatini mahalliy qonunlar doirasida olib boradi. Hozirgi vaqtda bunday banklar yirik banklar­ning sho‘‘balari sifatida faoliyat ko‘rsatadi.