O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi 

Ijtimoiy ta’minot 

Ijtimoiy muhofaza 

qilishning asosiy 

shakllari 

Ijtimoiy sug’urta 

Ijtimoiy yordam 

Davlat tomonidan 

ijtimoiy muhofaza 

qilish shakllari 

 

Ijtimoiy muhofaza 

qilishning nodavlat 

shakllari 

 

Sog’liqni saqlash  imkoniyati 

Ta’lim olish imkoniyati 

Ijtimoiy xizmat ko’rsatish 

tizimi 

Pensiya ta’minoti 

Ijtimoiy qo’llab-quvvatlash 

choralari 

Imtiyozlar 

Ixtiyoriy ijtimoiy sug’urtalash 

Homiylik 

 Sog’liqni saqlashning xususiy 

shakllari 

---

 

 

70 

      

 

 

 

 

 

 

 

4-rasm. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi 

 

Ijtimoiy himoya tamoyili asosida aholining kam ta’minlangan va muhtoj 

qatlamlarini qo’llab  - quvvatlash va ularga moddiy yordam ko’rsatish borasida 

aniq  yo’naltirilgan  samarali  chora-tadbirlarni  amalga  oshirish,  ta’lim-tarbiya, 

kadrlar tayyorlash, sog’liqni saqlash va aholini ijtimoiy himoya qilish sohalarida 

maqsadli umummilliy dasturlarni hayotga tadbiq etish masalalariga katta e’tibor 

qaratildi. 

Jahon  tajribasi ijtimoiy  himoya  tizimining  to’rtta  asosiy  tarkibiy  qismini 

ajratib ko’rsatish imkonini byeradi: 



 

Mehnatga  layoqatli  bo’lmaganligi,  ish  joyi,  daromad  manbalari 

mavjud  emasligi  sababli  o’z-o’zini  mustaqil  ravishda  moddiy 

jihatdan  ta’minlashga  qodir  bo’lmagan  shaxslarni  ijtimoiy 

muhofaza qilish. 



 

Davlat ijtimoiy va pensiya ta’minoti. Bu iqtisodiy faol aholining ish 

joyini  yo’qotish  yoki  pensiya  yoshiga  etishi  bilan  daromaddan 

mahrum  bo’lish  xavfidan  ijtimoiy  himoya  qilish  tizimi  bo’lib, 

majburiy ijtimoiy sug’urtalash shaklida amalga oshiriladi. 

---

 

 

71 

      

 



 

Ixtiyoriy qo’shimcha (kasbiy) sug’urtalash. Bu alohida tarmoqlar va 

korxonalar doirasida uzoq muddatli jamoa bitimlari asosida amalga 

oshiriladi. 



 

Fuqarolarning ixtiyoriy ravishda o’z-o’zini shaxsiy sug’urtalashi.

 

      Ijtimoiy ta’minotga ehtiyoj jamiyat paydo bo’lishi bilan tug’ildi. Har qanday 

jamiyatda – uning iqtisodiy va siyosiy tuzilishidan qat’iy nazar, o’zlariga bog’liq 

bo’lmagan vaziyatlar sababli tirikchilik kechirish uchun mablag’ topishga  qodir 

bo’lmagan aholi toifalari bo’ladi. Ularga, eng avvalo, bolalar va keksa kishilar 

kiradi.  Bundan  tashqari  ijtimoiy  yordamga  muhtojlar  safini  vaqtincha  yoki  bir 

umr  mehnatga  layoqatsizligini  yo’qotgan  odamlar  to’ldirishi  mumkin.  Jamiyat 

rivojlanishi  va  ijtimoiy  aloqalar  murakkablashishi  bilan  ijtimoiy  yordamga 

muhtoj  bo’lgan  fuqarolar  qatoriga  iqtisodiy  sabablar  oqibatidagi    ishsizlar, 

kambag’allar,  shuningdek,    inflyatsiyaning  yuqori  sur’atlaridan  moddiy 

ahvollari og’irlashganlar kiradi. 

Ijtimoiy ta’minot deyilganda quyidagilar tushuniladi: 



  fuqarolarga  qarilikda  mehnat  faoliyati,  mehnat  qobiliyati  va 

boquvchisini yo’qotganligi uchun ko’zda tutilgan moddiy ta’minotdan 

tashqari  ularning  turmush  kechirishi  va  madaniy  standartlarini 

kafolatlaydigan taqsimlash shaklidir; 



  fuqarolarni  yoshi,  kasallanishi,  nogironligi,  ishsizligi,  boquvchisini 

yo’qotganligi, bolalarni tarbiya qilish uchun hamda qonunda belgilab 

qo’yilgan boshqa holatlar bo’yicha moddiy ta’minlash tizimidir; 



 

bir tomondan fuqarolar, ikkinchi tomondan davlat, mahalliy o’zini- o’zi 

boshqarish  organlari,  fuqarolik  jamiyati  tashkilotlari  tomonidan 

daromadlari  yo’qotilishi  yoki  kamayishi  vaziyatlari  paydo  bo’lganda 

fuqarolarga  maxsus  jamg’armalar,  budjet  mablag’lari  hisobiga  tibbiy 

yordam  ko’rsatish,  pensiyalar,  nafaqalar  va  moddiy  ta’minotning 

boshqa  shakllari  asosida  tarkib  topgan  ijtimoiy  munosabatlar 

jamlanmasidir. 

---

 

 

72 

      

 

Ijtimoiy ta’minotning quyidagi olti turi keng tarqalgan:   



  pensiyalar;   



  nafaqalar;  



  ijtimoiyta’minotkompensatsiyasi; 



  imtiyozlar; 



  ijtimoiyvatibbiyxizmatlar; 



  hayotiyzarurashyolar.  

Yuqorida  qayd  etilgan  bu  turlarning  har  biri,  odatda  yana  qator  turlarga 

bo’linadi.  Bunda  ijtimoiy  ta’minot  turlari  barqaror  xususiyatga  ega  bo’lgani 

holda ularning boshqa turlari muayyan siyosiy, iqtisodiy va boshqa sharoitlarga 

bog’liq ravishda o’zgarib boradi. 

Bugungi  kunda  aholini  ijtimoiy  jihatdan  qo’llab-quvvatlash  bir  necha 

shakllarda  amalga  oshirib  kelinmoqda.  Ular  haqida  quyidagilarni  aytib  o’tish 

mumkin. 

Ijtimoiy  yordam  –  kam  ta’minlangan  aholi  qatlamlariga  ko’rsatiladigan 

xizmatlar va imtiyozlardir.  

Biz  fuqarolarning  ma’lum  bir  tabaqalariga  beriladigan  imtiyozlar  sifatida 

fuqarolarning  amal  qilayotgan  qoida,  talab  va  majburiyatlardan  qisman  ozod 

qilinishini  tushunamiz.  Fuqarolarga  beriladigan  imtiyozlarning  soni  va  hajmi 

shu 

imtiyozdan 

foydalanish 

huquqi 

byerilgan 

fuqaroning 

haqiqiy 

daromadlaridan  qat’iy  nazar  byeriladi.  Bu  imtiyozlar  bilan  har  xil  tashkilotlar 

shug’ullanadi  va  bu  imtiyozlar  xarajatlarini  moliyalashtirish  manbalari  ham 

turlichadir. 

Ijtimoiy  himoya  -  o’ziga bog’liq bo’lmagan  ravishda ijtimoiy  muhofazaga 

muhtoj  fuqarolarga  nisbatan  ko’rsatiladigan  ijtimoiy  yordam  shakli  bo’lib, 

odatda bu yordam turli xarakterdagi nafaqalarni tayinlash va berish bilan amalga 

oshiriladi.  

---

 

 

73 

      

 

Bu  maqsadlardagi  xarajatlarning  aksariyati  davlat  budjeti  mablag’lari 

hisobidan  moliyalashtiriladi.  Ijtimoiy  himoya  tadbirlari  yordamida  aholining 

umumjamiyat  ishlab  chiqarish  jarayonida  qanday  qatnashishiga  qaramasdan, 

aholining  ma’lum  tabaqalari  turmush  darajasini  birmuncha  (vaqtinchalik  yoki 

doimiy) yaxshilashga erishiladi. 

Ijtimoiy  yordam  dasturlarini  moliyalashtirishning  asosiy  manbai  davlat 

budjeti hisoblanadi. Davlat budjeti mablag’lari hisobidan quyidagilar byeriladi: 

• 

bolali oilalarga nafaqalar to’lash; 

• 

qariyalar  va  nogironlar  uylarini  saqlash,  ulardagi  fuqarolarni  boqish  va 

xizmat ko’rsatish; 

• 

nogironlarni  mehnatga  ko’niktirish,  ishga  joylash,  protez-ortopediya 

vositalari bilan ta’minlash; 

• 

Chernobil  AES  halokati  oqibatlarini  bartaraf  etishda  ishtirok  etgan 

fuqarolar va nogironlargamoddiy yordam ko’rsatish va sh.k. 

Ijtimoiy  himoya  va  ijtimoiy  qo’llab-quvvatlash  doirasida  beriladigan 

nafaqalarni  moliyalashtirish  asosan  davlat  budjeti  mablag’lari  hisobidan, 

shuningdek,  mulkchilik  shaklidan  qat’iy  nazar,  korxona,  muassasa  va 

tashkilotlarning  o’z  mablag’lari  hisobidan  ham  amalga  oshiriladi.  Bugungi 

kunda  quyidagilar  ijtimoiy  yordam  tizimini  moliyaviy  va  moddiy  jihatdan 

qo’shimcha tarzda qo’llab-quvvatlamoqda: 

• 

o’z  mablag’lari  va  jamg’armalari  hisobidan  o’z  xodimlariga  ijtimoiy 

qo’llab-quvvatlash  maqsadlarida  moliyaviy  yordam  to’layotgan  va  turli 

imtiyozlar byerayotgan korxonalar; 

• 

jamoat tashkilotlari; 

• 

kasaba uyushmalari, nuroniylar, nogironlar jamiyatlari va boshqalar. 

Ijtimoiy sug’urta tizimi ham aholining ijtimoiy muammolarini hal qilishda 

ishtirok etuvchi tuzilma bo’lib, u vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo’qotganligi 

sababli, pensiyaga chiqish munosabati bilan, ishsizligi tufayli aholining moddiy 

yo’qotishlarining  ma’lum  qismini  qoplab  berishni  ko’zda  tutadi.  Ijtimoiy 

---

 

 

74 

      

 

sug’urta  mablag’lari  shu  maqsadlarga  yo’naltirilgan  majburiy  to’lovlar 

hisobidan moliyalashtiriladi. 

O’zbekiston  Respublikasida  aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilishni 

moliyalashtirish  manbalari  tarkibini  sanab  o’tish  o’rinli,  ularga  quyidagilar 

kiradi: 



  davlat budjeti mablag’lari; 



 

davlatning 

ijtimoiy 

maqsadlardagi 

maqsadli 

jamg’armalari 

mablag’lari; 



 

ijtimoiy sug’urta mablag’lari; 



 

korxona va tashkilotlarning o’z mablag’lari; 



 

hayriya va homiylik tashkilotlarining mablag’lari; 



 

xalqaro tashkilotlarning mablag’lari 



 

aholining  eng  ta’minlangan  va  boy  qatlamlarining  ixtiyoriy  hayr-

ehsonlari; 



 

boshqa mablag’lar 

Aholini  ijtimoiy  himoya  qilish  tadbirlarini  mablag’  bilan  ta’minlashda 

davlat  budjeti  alohida  o’rin  egallashini  avvalgi  paragrafda  ta’kidlagan  edik. 

Mamlakatimizda  davlat  budjetining  ijtimoiy  maqsadlarga  yo’naltiriladigan 

mablag’lari  barcha  xarajatlarning  59-60  foizini  tashkil  qilsa-da,  uning 

tarkibidagi  bevosita  aholining  turmush  farovonligini  oshirish  bilan  bog’liq 

bo’lgan  ijtimoiy  himoya  xarajatlariga  budjetning  o’rtacha  9,5-10,5  foizi 

yo’naltiriladi.  

Davlat  budjetining  aholini  ijtimoiy  himoya  qilish  bilan  bog’liq  xarajatlari 

amaldagi  budjetning  iqtisodiy  tasnifiga  muvofiq  250-bo’limda  hisobga  olinadi 

va  uning  tegishli  paragraflarida  ijtimoiy  himoya  to’lovlarining  turlari 

aniqlashtirilgan.  Unga  ko’ra,  250  bo’limdagi  “Turmush  farovonligini  oshirish 

bilan bog’liq xarajatlar” tarkibiga quyidagilar kiradi: 

  18 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga har oylik nafaqalar; 

---

 

 

75 

      

 

  2 yoshgacha bolalari bo’lgan onalarga to’lanadigan nafaqalar; 

  kam daromadli oilalarga beriladigan har oylik yordam puli; 

Shuni  ta’kidlash kerakki,  ijtimoiy  himoya  xarajatlari  ichida  ijtimoiy  zarur 

tovarlar  va  xizmatlar  bahosi  o’rtasidagi  farqni  qoplash  uchun  beriladigan 

moliyaviy  yordam  xarajatlari  ham  aholini  ijtimoiy  jihatdan  qo’llab-quvvatlash 

maqsadida  amalga  oshiriladi.  Bu  xarajatlar  asosan  transport  xizmatlari, 

kommunal xizmatlar va boshqa sohalardagi xizmatlar haqini to’lashda aholining 

muhtoj  qatlamlariga  yordam  berish  maqsadidagi  kompensatsion  to’lovlar 

shaklida saqlanib kelmoqda. 

Davlat budjetining aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari tizimida asosiy 

o’rinni  bolali  oilalar  va  kam  ta’minlangan  oilalar  uchun  tayinlanadigan  nafaqa 

xarajatlari tashkil qiladi. 

Hozirgi  sharoitda  davlat  budjeti  uchun  nisbatan  yuqori  darajadagi 

moliyaviy  yuk  bo’lib  tushayotgan  ijtimoiy  soha  va  aholini  ijtimoiy  qo’llab-

quvvatlash  xarajatlari  bir  tomondan  aholining  kam  ta’minlagan  qatlamini 

himoyalash moliyaviy asosini o’zida ifodalaydi. Ikkinchidan, aholining turmush 

farovonligini  oshirish,  zamonaviy  sog’liqni  saqlash  tizimini  shakllantirishda 

davlat budjetining ahamiyati ortib borayotganligini ko’rsatib byermoqda. 

 

3- jadval