Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Korxonaning maqsad va vazifalari 

Mehnat taqsimoti va 

kooperatsiyasi 

Tashkiliy tuzilma yaratish 

Korxonaning faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash 

Mehnatning buyumli elementlarini tashkil 

etish 

Mehnatning shaxsga oid elementlarini  

tashkil etish 

Xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash 

Tashkiliy             elementlar 

Tuz

il

maviy b

o’

li

nma doir

asida me

h

na

t 

ta

q

sim

oti

 

Mehn

at j

ara

yonl

arini tas

hkil

 e

ti

sh

 

Ish joylar

ini

 tashkil

 e

ti

sh

 

Mehn

atni

 me’

yorla

sh

 

Mehn

at shar

oit

lar

ini

 ya

ra

ti

sh

 

Mehn

at va da

m ol

ish 

 

tar

ti

blar

ini

 ishl

ab c

hiqi

sh

 

Xodiml

arni ta

nlash, 

tayy

or

lash va

 mala

k

asini

 

oshi

rish

 

Mehn

atni

 moddi

y ra

g’

ba

tlantirish

 

Ijtim

oiy

-mehna

t 

 

munos

aba

tl

arini tashkil

 e

ti

sh

 

Mehn

at i

nti

zomi

 

Xodimlarni shakllantirish 

---

533 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-rasm. Korxona faoliyati tizimida xodimlarning mehnat faoliyatini tashkiliy 

jihatdan ta’minlash

36

 

 

Ish o‘rnini oqilona rejalashgirishni ta’minlash uchun quyidagi tamoyillarga rioya 

qilish zarur: 

—  ish  makoni  eng  kichik  bo‘lishi,  lekin  ish  holatlarida  antropometrik 

ko‘rsatkichlarni  hisobga  olgan  holda  barcha  mehnat  harakatlarining  erkin  amalga 

oshirilishi uchun etarli bo‘lishi lozim; 

—  asbob-uskunalarning joylashtirilishi asosiy ish zonasida amalga oshirilishi, 

ularning boshqarish organlari bo‘lsa xodimning qo‘li etadigan doirada bo‘lishi kerak; 

—  xodim  uchun  qulay  ish  holatining  yaratilishi  u  ortiqcha  harakatlardan 

aylanish,  burilish,  egilish  va  qo‘shimcha  charchashni  keltirib  chiqaradigan  ortiqcha 

kuch-g‘ayrat sarflashdan holi bo‘lishi lozim; 

—  barcha  hollarda  ish  holati  gavdaning,  bosh  va  qo‘l-oyoqlarning  qulay 

harakat qilishini ta’minlashi lozim; 

—  ish  zonasining  yaxshi  ko‘zga  tashlanishini,  mehnat  qurollari,  asbob, 

mexanizm va priborlarning yaxshi boshqarilganligiini ta’min etmog‘i darkor; 

—  har  bir  ish  o‘rnining  texnologik  jihatdan  o‘zaro  bog‘liqligini,  mehnat 

buyumlari  orasidagi  masofani  va  ularning  joylashtirilishini  mehnat  vositalari  va 

xodimlar mehnat harakati mazmunini o‘rganish lozim; 

ish  bajariladigan  yuzaning  balandligi  va  xodimning  o‘tirish  balandligi  yoki 

oyoqlar ostidagi tagliklar balandligi (tik turib ishlaganda) muhim ahamiyagga egadir. 

                                                 

36

 Q.H.Abduraxmonov.Mehnat Iqtisodiyoti.Inson Taraqqiyoti.T.:2013 y. 

---

534 

 

Bu  balandliklar  tartibga  solib  turilishi  kerak,  bu  esa  bo‘yi  turlicha  bo‘lgan 

ishchilarning faoliyati uchun qulaylik tug‘diradi; 

—  ish  o‘rnini,  ish  holatini  va  ishlab  chiqarish  mebelini  shunday  rejalashtirish 

kerakki,  xodimning  ko‘zi  bilan  mehnat  buyumi  o‘rtasidaga  fiziologik  jihatdan 

maqbul bo‘lgan masofa alohida aniq bajariladigan ishlarda — 25 sm, aniq ishlarda — 

25-35  sm;  ko‘rish  idrokiga  unchalik  yuqori  talablar  qo‘yilmaydigan  ishlar  guruhida 

35-50  sm,  ish  bajarishda  ko‘rish  fokusi  ikkinchi  darajali  ahamiyatga  ega  bo‘lgan 

ishlar sohasida 50 sm dan ortiq bo‘lishi muhimdir. 

Ish o‘rinlariga xizmat ko‘rsatish ishlab chiqarish sharoitlarida mehnatni tashkil 

etishning  juda  muhim  elementi  hisoblanadi.  U  ish  o‘rinlarini  mehnat  vositalari, 

buyumlari  bilan  ta’minlash  va  ishlab  chikarish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  turli 

xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha butun bir tadbirlar tizimini qamrab oladi. 

Xizmat  ko‘rsatish  tizimi  —  bu  asosiy  ishchilarning  ish  o‘rinlarini  uzoq  vaqt 

mobaynida — bir smenadan tortib to bir haftagacha, hatto bir yilgacha yuqori unumli, 

bir maromda ishlash uchun zarur bo‘lgan barcha kerakli narsalar bilan ta’minlaydigan 

yordamchi  ishlarni  bajarish  sohasidagi  butun  bir  tadbirlar  majmuidir.  Rivojlangan 

yirik  va  yaxshi  tashkil  etilgan  ishlab  chiqarishda  xizmat  ko‘rsatishning  10  ta 

funksiyasi mavjuddir: 

1.  Ishlab  chiqarish  —  tayyorlash  funksiyasn.  Unga  ishlarni  ish  o‘rinlari 

bo‘yicha taqsimlash, xom ashyo va materiallarni butlash, texnik va iqtisodiy hujjatlar 

bilan  (chizmalar,  sxemalar,  naryad-toshpiriqlar  va  shu  kabilar)  bilan  ta’minlash, 

shuningdek  turli  yordamchi  materiallar  ishlab  chiqarish  kiradi.  Asosiy  ishlab 

chiqarishning muvaffaqiyati ham ko‘p jihatdan yaxshi tayyorlashga bog‘liqdir. 

2. Asboblar  funksiyasn.  Uning  vazifasi  —  asosiy  ishlab  chiqarishni  asbob  va 

moslamalar bilan ta’minlashdir. 

3.  Sozlash  funksiyasi.  Ishlatiladigan  asbob-uskunalar  qanchalik  murakkab 

bo‘lsa,  sozlash  funksiyasining  roli  shunchalik  ko‘proq  seziladi.  Dastlabki  sozlash, 

yashi  yoki  tuzatilgan  jihozni  o‘rnatshn,  moslash,  to‘g‘rilash,  ishlashini  nazorat 

qilishdan iborat.  

4.  Energetnk  funksiya.  Tsexlar,  uchastkalar  va  ish  o‘rinlarini  energiya  bilan 

ta’minlash  borasida  energetika  qurilmalari  va  moslamalalari  bilan  ta’minlashda 

xizmat ko‘rsatishdir. 

5. Ta’mirlash  funksiyasi.  Asbob-uskunalarni  joriy  ta’mirdan  chikarish  va 

profilaktik  xizmat  ko‘rsatishdan,  shuningdek  tayyor  holda  olinmaydigan  ehtiyot 

qismlarni tayyorlash yoki tiklashdan iborat. 

6. Nazorat  funksiyasi. Mahsulot  yoki  ishlar  sifatini  muntazam  ravishda  nazorat 

qilib  borishni,  shuningdek  chetdan  olinadigan  xom  ashyo,  materiallar  va  chala 

mahsulotlar  yoki  butlovchi  buyumlarni  qabul  qilish,  sinab  ko‘rish  va  tahlil  etishni 

ta’minlaydi.  Uning  muhim  vazifasi  hisobga  olish,  tahlil  etish  mahsulotning 

yaroqsizligi oldini olishdir. 

7. Transport  funksiyasn.  Uning  asosiy  vazifasi  —  xomashyo,  material,  yarim 

mahsulotlar  va  butlovchi  buyumlarni  ish  o‘rinlariga  etkazib  berish,  mehnat 

buyumlarini ish o‘rinlari, uchastkalar va tsexlar o‘rtasida tashish, tayyor mahsulotni 

ombor  yoki  iste’molchilarga  etkazish,  shuningdek  ishlab  chiqarish  chiqindilarini 

---

535 

 

tashishdir.  Bundan  tashqari,  transport  funksiyasiga  ortish-tushirish  ishlari  va 

omborlardagi ishlar ham kiradi. 

8. Ta’mirlash-qurilish  funksiyasi.  Uning  vazifasiga  binolar,  inshootlarni  ishchi 

holatida  saklash,  ularni  joriy  va  ba’zi  hollarda  esa  o‘rtacha  ta’mirlashni  amalga 

oshirish,  avariyalar  va  tabiiy  ofatlar  oqibatlarini  tugatish,  mayda  yordamchi 

inshootlarni qurish, yo‘llar va kirish yo‘laklarini ta’mirlash kiradi. 

9. Xo‘jalik-maishiy  funksiya.  Ishlab  chiqarish  va  maishiy  binolarda  tozalik  va 

tartibni  saklashga  xizmat  qiladi,  ishlovchilarni  ichimlik  suvi,  maxsus  ovqat  (sut, 

kaloriyali  nonushta,  sharbatlar)  bilan,  shuningdek  ishlab  chikarishdagi  maishiy 

xizmatning barcha turlari bilan ta’minlaydi. 

10. Ombor funksiyasi. Agar korxonada yuklar oqimi katta bo‘lsa, murakkab va 

keng tarmokli ombor xo‘jaligi mavjud bo‘lsa, transport funksiyasidan ajralib chiqadi. 

Xizmat  ko‘rsatishni  boshqarish  markazlashgan  va  markazlashmagan  usullar 

bilan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Bundan  tashqari,  iqgisodiy  jihatdan  qulayroq 

bo‘lgan  ko‘pgina  korxonalarda  ish  o‘rinlariga  xizmat  ko‘rsatishning  aralash  usuli 

qo‘llanadi,  bunda  eng  muhim  va  murakkabroq  funksiyalar  markazlashgan  holda 

(masalan,  asbob-uskunalarni  sozlash  va  profilakgika  ishlari),  boshqalari  — 

markazlashmagan  holda  tsexlar  va  uchastkalarning  o‘z  kuchlari  bilan  amalga 

oshiriladi. 

Ikkinchi  tomondan,  yordamchi  ishchilar  o‘zlari  asosiy  mahsulotni  ishlab 

chiqarmasligini,  lekin  butun  mahsulot  barcha  ishchilarga  taqsimlanishini  ham 

etiborga  olish  kerak.  Asosiy  va  yordamchi  ishchilar  soni  nisbatlariga  doir  biron  bir 

standart  yoki  yagona  normativlar  yo‘q:  bu  nisbatlar  miqdori  muayyan  ishlab 

chiqarish sharoitlariga bog‘likdir. Faqat shunday umumiy qonuniyatnigina qayd etib 

o‘tish  mumkin:  xizmat  ko‘rsatish  funksiyalari  kanchalik  murakkab  va  xilma-xil 

bo‘lsa, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar soni asosiy ishchilarga nisbatai shunchalik ko‘p 

bo‘ladi va aksincha.