Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Zaxiradagi rezerv pulning kamayishi taklif etilgan pulning ko‘payishini bildiradi 

va aksincha, uning ko‘payishi pul taklifini qisqartiradi. Odatda kredit resursining 20 

foizi  zaxirada  bo‘lsa,  80  foizi  bevosita  kredit  ishiga  ajratiladi,  ya’ni  sotishga 

qo‘yiladi. 

Davlat  bosh  boshqaruvchi  sifatida  shu  nisbatni  o‘zgartiradi.  U  pul  rezervini 

qisqartirish  xisobidan  uning  kredit  sifatida  taklifini  ko‘paytiradi.  Natijada  foiz 

pasayadi,  binobarin  kredit  arzonlashganidan  uni  ko‘prog‘  olib,  investittsiya  uchun 

ishlatish  qulay  bo‘ladi,  iqtisodiy  o‘sishga  asos  yaratiladi.  Foizning  ortishi  kredit 

kreditni  qimmatlashtirib,  unga  kamroq  undaydi,  binobarin,  investitsiya  qisqaradi, 

iqtisodiy o‘sish sustlashadi. 

Soliqning  boshqarishdagi  roli  sezilarli  darajadadir.  Chunki,  davlat  soliq  tizimi 

orqali  iqtisodiyotga  ta’sir  o‘tkazadi  va  boshqarish  jarayoniga  qatnashadi.  Soliqlar 

xamma mamlakatlarda mavjud bo‘lib, majburiy to‘lov shaklida firmalar, tashkilotlar 

va  axoli  tomonidan  faqat  davlatga  to‘lanadi.  Davlat  jamiyat  f’zolariga,  ular  kim 

bo‘lishidan qat’iy nazar, ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatadi. Bu xizmatlar jumlasiga: 

*mudofa; 

*tinchlik va xotirjamlikni, ijtimoiy tartibni ta’minlash; 

*obodonchilik va sanitariya-gigena ishlarini bajarish; 

*davlatni idora qilish; 

*turmush xavfsizligini ta’minlash; 

*ekologik muxitni asrash; 

*tabiiy boyliklarni ximoya qilish; 

*ommaviy savodxonlikni ta’minlash; 

*nochorlarga yordam berish, ularni sotsial ximoya qilish kabi ishlar kiradi. 

Bularni  faqat  birgalikda  iste’mol  etish  mumkin,  ularni  ayrim  kishilar  sotib 

ololmaydi. Bu ishlarga faqat davlat qodir. 

---

338 

 

Shunday qilib, soliqlar davlatning ijtimoiy xizmatlari g‘aqi bo‘lib, uni firmalar, 

xar  xil kompaniyalar, jamoat  tashkilotlari  va  axoli  to‘laydi. Demak, soliqlar  tekinga 

berilmaydi., ular davlat ko‘rsatgan xizmatlar sarf-xarajatini qoplash uchun to‘lanadi. 

Soliqlar boshqarish jarayoniga quyidagi uch vazifani bajarish orqali o‘z ta’sirini 

ko‘rsatadi: 

*fiskal vazifa, ya’ni davlat xazinasi (byudjeti)ga pul tushirish; 

*iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish; 

*axolining ayrim toifalariga imtiyoz berib, ularni sotsial ximoyalash. 

Undiriladigan  soliq  summasining  soliq  ob’ekti  summasi  (xajmi)ga  nisbatan 

xisoblangan  miqdori  soliq  yuki  (stavkasi)  deyiladi.  qat’iy,  progressiv,  regressiv, 

prportsional  (mutanosib)  soliq  stavkalari  mavjud.  Undiriladigan  soliq  stavkasining 

me’yori bor. Shu sababli uni cheksiz oshirib bo‘lmaydi. 

Masalan, optimal variantga muvofiq bo‘lmagan progressiv soliqqa tortish: 

*yuqori daromad olishga qiziqishni; 

*yuqori su’atdaunum bilan Mehnat qilish; 

*ivestitsiyalarga bo‘lgan initilishni yo‘qqa chiqaradi. 

 Daromadlarni  soliqlardan  yashirish  usullarni  izlash  yo‘llari  muqarrar  sura’tda 

paydo bo‘lib, bunday vaziyatda ular jamiyatda salbiy baxolanmaydi. 

Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiyoti bozorga 

yo‘naltirilgan davlatlarda daromadlar xadddan tashqari yuqori progresiv soliqqa 

tortilishi bilan kapitallar chet elga chiqib keta boshlaydi. 

Soxibqiron  Amir  Temur  o‘z  davrida  soliq  undirishda  adolatni  talab  qilgan, 

chunki, uning kelajakka ta’sirini ko‘ra bilagan. Uning yozishicha: 

“Raiyatdan (axolidan) mol-xiroj (soliq) yig‘ishda ularni og‘ir avxolga solishdan 

saqlanish  kerak.  Negaki,  raiyatni  xonavayron  qilish  davlat  xaziniasining 

kambag‘allashishiga olib keladi”

6

 

Xaddan  tashqari  katta  soliq  olish  soliq  tuo‘lovchini  og‘ir  avxolga  soliadi, 

natijada  u  bo‘lg‘usi  soliqni  to‘lay  olmay  qoladi.  Natijada  byudjaetga  pul  tushishi 

qisqaradi. 

Iqtisodiyot  bir  me’yorda  rivojlanib  borishi  uchun  soliqlar  firma  topgan 

foydaning 40 foizidan oshmasligi kerak. Aks xolda firma rivojlana olmaydi. 

Subsidiya  va  sanatsiya  davlatning  iqtisodiyotini  boshqarishdagi  kuchli 

moliyaviy vositalaridan xisoblanadi. 

Subsidiyalar: 

*iqtisodiyotni diversifikatsiyalash (tartiban o‘zgartirish); 

*eksport-import muvozanatlashtirib turish; 

novatsiya (yangilikni o‘zlashtirish) ishlarini yo‘lga qo‘yish; 

*ayrim  xududlarga yordam berish; 

*konversiya (xarbiy ishlab chiqarishdan xalqqa kerakli tovar ishlab chiqarishga 

o‘tish)  maqsadida  ajartiladi.  ¡ayd  qilingan  ishlar    serxarajat  bo‘lganidan  subsidiya 

xarajatlari    butunlay  yoki  qisman  qoplash  uchun  beriladi.  Subsidiya  davlatning 

moliyaviy  yordami bo‘lib,  byudjetga qaytarib  berilmaydi. 

                                                 

6 Amir Temur tuzuklari. Toshkent, 1991, 98 bet. 

---

339 

 

Subsidiya: 

*jaxon bozorida milliy manfaatini ximoya qilish; 

*dunyo  bozorida  narx  pasaygan    sharoitda  tovar    ekspertini  to‘xtatib  turgan 

firmalarga  madad berish; 

*zarur  ish bilan shug‘ullanuvchi, lekin yangi, xali  moliyaviy zaif  firmalarini 

qo‘llab-quvvatlash; 

*davlat  dasturlari  va  tavsiyalariga  binoan    ish  tutayotgan  firmalarni    siylash  

uchun beriladi. 

Davlat tomondan iqtisodiyotni boshqarishning,  tratiblashning  yana bir muxim 

vositasi-bu moliyaviy sanatsiya (sog‘lomlashtirish) dir. 

Santsiya-iqtisodiyot uchun ahamiyati katta korxonalarni teng holatidan chiqarib, 

ularning  normal    ishlab  turishini  ta’minlash  xamda  korxonalarni  ommaviy    bakrot 

bo‘lishiga  yo‘l    bermasdan,  rag‘obatchi    korxonalar  soni  kerakli  me’yorda  saqlab 

turish maqsadlarida amalga oshiriladi. 

anktsiyalash quyidagi yo‘llar bilan amalga  oshiriladi: 

*korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o‘zgalar xisobidan to‘lash; 

*qarzni to‘lash  muddatini kechiktirish; 

*qarz uchun beriladigan foizni kamaytirish yoki   umuman olmaslik; 

*korxonaga soliqdan  engillik berish; 

*soliqni  kreditga aylantirish; 

*korxonaga byurtma berib, uning xaqini oldindan to‘lash; 

*subsidiya ajratish; 

*korxonaga eksport yuzasidan imtiyozlar berish. 

Davlatning  santsiyadagi  ishtiroki  ikki  shartni  xisobga  oladi.  Birinchi-

korxonaning  milliy  yoki    xududiy    iqtisodiyot  uchun  ahamiyati  katta bo‘lishi kerak, 

ikkinchi-korxonaning tang  axvolga tushib  qolishga  uning o‘ziga bog‘liq  bo‘lmagan 

boshqa ob’ekti  sabablar  bo‘lishi lozim. 

Davlatning korxonaga yordami bozor  talabiga zid kelmagan tao‘dirdagina unga 

qo‘l  uriladi.  Yomon  ishlagan,  bozor    talabiga  moslasha  olmasdan    moliyaviy  

inqirozga  yuz    tutgan  korxonaga  davlat  yordam  bermaydi,  chunki  bu  bozor 

qoidalariga zid keladi. 

Transfert  to‘lovlarining  boshqarishdagi  ahamiyati  kattadir.  Chunki,  bozor 

iqtisodiyotiga  o‘tish daromadlarning keskin  farqlanishi, axolning turmush  darajasi 

bo‘yicha tabaqalashuvi bilan birga yuz beradi. Jamiyatning xaddan tashqari boylar va 

xaddan tashqari kambag‘allardan iborat qutblarga ajratilishiga yo‘l  qo‘ymaslik uchun 

davlat  daromadlarni  qayta  taqsimlash  vazifasini  o‘z  zimmasiga  olishga  majbur 

bo‘ladi. 

Bunday taksimlash shaxsiy daromadlarni progressiv solikka tortishi va transfert 

tulovlari orkali amalga oshiriladi. 

Bu to‘lovlar: 



  xususiy tadbirkorlarga subsidiyalar berish; 



 

davlat qarzlari bo‘yicha foiz to‘lovlari; 



 

ijtimoiy  extiyojlarga  davlat  tomonidan  to‘lanadigan  pul  mablag‘lari  ko‘rinishda  bo‘lishi 

mumkin; 

---

340 

 

Ijtimoiy  extiyojlarga  ajratilgan  transfert  to‘lovlarni  kam  ta’minlangan  axoli 

guruxlariga,  nogironlarga,  qariyalar  va  boquvdagi  kishilarga  xamda  ishsizlarga 

nafaqalarni to‘lash ko‘rinishida bo‘ladi. 

Transfert  to‘lovlarni  to‘lashning  xam  optimal  chegaralari  mavjud.  Gap  faqat 

ushbu  maqsadlar  yo‘lida  foydalanishi  mumkin  bo‘lgan  byudjet    mablag‘larining 

mavjudligida emas. 

Agar jamiyatda o‘rtaxollar qatlami juda yupqa bo‘lsa, u uncha katta bo‘lmagan 

g‘oyat  badavlat  kishilar  guruxiga  ajralgan  bo‘lsa,  salbiy  ijtimoiy-iqtisodiy  oqibatlar 

yuz berishi xam muqarrardir. Davlat bunday tabaqalanishga qarshi  transfert ko‘rishi 

zarurdir. 

Ikkinchi  tomondan,  nafaqalarning  axolining  ko‘p  sonli  toifalarga  yashash 

imkoniyatini  beradigan  darajada  katta  miqdorda  va  xilma-xil  bo‘lishi  bozor 

iqtisodiyotiga xos bo‘lgan  Mehnat qilishga undashni barbod etishga, oldingi davlat-

tekischilik  taqsimotidan  qolib  kelayotgan  tayyorga  ayyorlik  psixologiyasini 

mustaxkamlab, uni yangi bozor sharoitlariga maslashtirishga qodir. 

Shunday  qilib,  bu  o‘rinda  xam  transfert  boshqaruvi  amalga  oshiralayotgan 

konkret  sharoitlarni  xisobga  olgan  xolda  transfert  boshqaruvning  optimal  varianti 

izlash zarur. 

Boshqarishning  ko‘rib  chiqilgan  iqtisodiy  usullari  o‘zaro  bog‘liq  qismlar 

tizimdir.  Xo‘jalik  mexanizm  optimal  ishlashi  uchun  bu  qismlarning  boshqaruv 

ob’ektiga ta’siri doim oshib borishi va faollashi lozim.