O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo texnologiya instituti

Katalizatorlar

Katalizatorlarni asosi sifatida alyuminiy oksidi olinadi. Unga kobalt va molibden oksidlari yoki nikel va molibden oksidlari, ba`zan So, Ni va Mo oksidlari shimdiriladi. Oksidlarning umumiy miqdori 12-30% mass.gacha.
Katalizatorlar gidrotozalash sharoitida faqat geteroatomli birikmalarni parchalab, (qisman smolasimon moddalarni kam) boshqa uglevodorodlarga aytarlik ta`sir etmaydi.
Katalizatorlarni aktivligini oshirish uchun ularga bir oz miqdorda-1% gacha ba`zi bir metalloksidlari qo`shiladi, katalizatorni asosiga esa seolitlar qo`shiladi.
Katalizatorlarni reaktorlarga solingandan keyin ularga oltingugurt birikmalarini beriladi. Natijada katalizatorlarning oksidlari sulfid shakliga o`tadi. Bu xildagi katalizatorlar unumli ishlaydi.
Katalizator asosini kislotali xossasini ko`tarish maqsadida ularni xlor yoki ftor birikmalari bilan ishlanadi.
Katalizatorlarni aktiv komponenti sifatida VIII guruh metallari (Co, Ni, Rt, Rd) oksidlari va VI guruh metallarning ba`zilarini sulfidlari ishlatiladi. Katalizatorlarni aktivligini oshirish maqsadida boshqa elemenlarning, shu jumladan, nodir-er elementlarining oksidi qo`shiladi. Katalizatorning asosiga esa seolitlar qo`shiladi. Katalizatorlarni reaktorga joylagandan so`ng oltingugurt birikmalar bilan oksidlarni sulfid formasiga o`tkaziladi. Bu ham katalizatorni unumdorlik bilan ishlashini ta`minlaydi.
Gidrokreking katalizatorini kislota xususiyati yuqori va gidrogenizatsiya etish xususiyati pastroq bo`lishi tavsiya etiladi.
Gidrokreking jarayoni xom ashyoni turiga qarab bir bosqichda va ikki bosqichda olib boriladi.
Vakuum gazoylni (350 - 500°C) gidrokreking etish bir bosqichda olib boriladi. Agarda xom ashyoda geteroatom birikmalar ko`p bo`lsa, og’ir vakuum gazoylni, katalitik kreking va kokslash jarayonlaridan olingan og’ir gazoyllarni ikki bosqichda gidrokreking etiladi. Bunda birinchi bosqichda xom ashyoni gidrotozalanadi va ikkinchi bosqichda gidrokrekingga beriladi.
Kataliz xodisasi bir necha umumiy prinsipga ega.

1. 
   Katalizatorlar saylash (selektiv) xossasiga ega. Xamma kimyoviy reaksiyalar uchun umumiy katalizator bo`lmaydi. Ma`lum katalizator ayrim reaksiyani yoki reaksiyalar gruxini, agar reaksiya bir qancha yo`nalishlar bilan borsa, ma`lum yo`nalishni tezlashtiradi.
   
2. 
   Katalizatorlar reaksiya muvozanat konstanta qiymatini o`zgartirmaydi. Katalizatorlar nazariy yo`l bilan xisoblab topilgan miqdorga qaraganda, ko`p maxsulot xosil qilishga yordam bermaydi. Faqat kerakli maxsulotni qisqa vaqtda olishga imkon beradi
   
3. 
   Katalizator ta`sirida teskari va to`g’ri reaksiyalarning tezligi bir xilda oshadi.