O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo texnologiya instituti

Vodorod ishtirokida amalga oshiriladigan reaktsiyalarni sinflanishi

1. 
   Katalitik gidrogenlash - to`yinmagan bog’larni vodorod bilan to`yintirish;
   
2. 
   Destruktiv gidrogenlash - gidrokreking - vodorod ishtirokida kreking reaksiyasini sodir bo`lishi. Bunga gidrodeakilirovanie reaksiyasi ham kiradi;
   
3. 
   Gidrotozalash jarayonida vodorod ishtirokida oltingugurtli, azotli va kislorodli birikmalar gidrogenolizga uchrab parchalanadi. SHu usudda yoqilg’ilarni sifati yaxshilanadi.
   

Gidrogenlash reaksiyasini termodinamikasi

Gidrogenlash reaksiyasi ketayotganda issiqlik chiqadi. hamma gidrogenlash reaksiyalari qaytar jarayondir.
Bundan ko`rinib turibdiki, haroratni ko`tarilsa, reaksiya teskari tomonga ketib degidrogenlash sodir bo`ladi. Shu sababli gidrogenlashni mumkin qadar past haroratda olib borish lozim bo`ladi. Lekin gidrogenlash jarayoniga ham ma`lum miqdorda tezlik hozir etish lozim bo`ladi. Shu sababli jarayonni 100-40°C da (bu katalizatorni aktivliliga va xom ashyoni turiga bog’liq) va 0,15dan 30-40MPa gacha bosimda olib boriladi.
Katalizatorlar sifatida Mendeleev sistemasining ko`p elementlari, ayniqsa Cu, Ag, Fe, So, Ni, Rt, Rd metallari, MgO, Fe<sub>2</sub>o<sub>3</sub>, MoO<sub>3</sub>, WO<sub>3</sub> oksidlari, sulfidlardan MoS<sub>3</sub>, WS<sub>3</sub> va boshqa ko`p funksiyali katalizatorlar ishlatiladi.

To`yinmagan bog’larni gidrogenlash

Bu jarayon neft kimyosi va neftni qayta ishlash sanoatida keng qo`llaniladi.
To`yinmagan uglevodorodlar oddiy haroratda ham gidrogenlanadi. Birinchi navbatda alkadienlar, keyin alkenlar (oldin molekulani chetida qo`shbog’ bo`lgan, keyin o`rtasida bo`lgani).
Atsetilenlar ham oddiy haroratda gidrogenlashga uchraydi. Harorat 150°C gacha ko`tarilsa, gidrogenlash yaxshi ketadi.
Bu bog’larni ham molekulani chetidagisi birinchi galda to`yinadi, keyin o`rtadagisi.

Arenlarni gidrogenlash

Umuman benzol halqasi boshqa to`yinmagan uglevodorodlarga nisbatan qiyinroq gidrogenlanadi:
Benzolni gomoglari nisbatan osonroq gidrogenlanadi.
Benzolni yon boshida to`yinmagan zanjiri bo`lsa, nikel katalizatorida zanjir va halqa to`yinadi, mis katalizatorida esa faqat zanjirdagi qo`shbog’ to`yinadi.
Ko`p halqali arenlar benzolga nisbatan tezroq to`yinadi. Halqalarni soni kamayib borishi bilan gidrogenlash reaksiyasi sekinlashib boradi. To`yingan halqalar ochilishi mumkin.