Oʻzbekiston respublikasi oliy va о`rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Ilk o`rta asr san’ati
Barbad davri musiqa san’atining rivojlanishi
Eramizning IV asrdan boshlab Oʻrta Osiyoda quldorchilik asta-syekin fyeodal tuzum bilan almashdi. Oʻrta Osiyoda yashagan turklar o`z davlatining so`nggi qismini – qo`qonlik dyeb atay boshladilar. Ana shu vaqtdan boshlab turklar bilan mahalliy Sharqiy Eron xalqlarining qo`shilib yashash jarayoni boshlanadi. IV –VII asrlargacha bo`lgan davr madaniyat va san`at turlarining, jumladan, musiqaning yuqori darajada rivojlangani bilan xarakterlanadi.
Butun Sharqqa mashhur bo`lgan va kyeyinchalik Sharq adabiyoti mumtoz asarlarida tasvirlangan Oʻrta Osiyoning yirik sozanda va xonandasi, o`nlab kuylar ijodkori Barbad (yoki Faxshobod)ning nomi mashhur bo`ldi. Marv (Turkmaniston dagi hozirgi Mari) shahrida istiqomat qilgan Barbad VII asr boshlarida Eron sosoniylari sulolasidan bo`lgan Xisrav saroyida xizmat qildi. Tarixchilar byergan ma`lumotlardan ma`lumki, Barbad madhiya va tarixiy qo`shiqlar, harbiy g`alabalar to`g`risida qo`shiqlar ijod etgan. Ozarbayjon adabiyotining klassigi Nizomiy «Xisrav va Shirin» dostonida Barbadning san`at shinavandalariga favqulodda kuchli ta`siri to`g`risida yozgan.
Tasviriy san`atning ko`p sonli obidalari mazkur davrning qurollari va musiqa ishtirokidagi urf-odatlari to`g`risida ma`lumotlar byeradi. Qadimgi Panjikyentdan topilgan yorqin naqshlar ana shular jumlasidandir. Unda ikki tomonli nog`ora va doira jo`rligida raqsli sahna, sopol idishda dafn marosimida ayol kishining marosim raqsini ijro etib turgan payti gavdalantirilgan yorqin tasvir uchraydi. Kumush laganga ov manzarasi, ashula va raqs ishtirokidagi ziyofat naqshlangan.
Mahalliy aholining musiqa hayotinint ba`zi elyemyentlarini myeros qilib olganlar. Kyeyinchalik «Kitobi Ko`rqut» sikliga kirgan ko`pgina epik turk afsonalari Oʻrta Osiyo xalqlarida eposning shakllanishiga ta’sir ko`rsatdi.
Shunday qilib, xalq ijodi va mahalliy ustozona an’ana kelajakda og`zaki an’anadagi yirik professional asarlar tug`ilishi uchun asos bo`lib xizmat qildi.
Ayrim keng tarqalgan maqom kuy tuzilmalarining turkcha, masalan, «Avji turk» deb atalishi ham bejiz emas. Ehtimol, vafot etgan kishining jasadi tepasida turib maxsus aytuvchilar tomonidan deklamatsion xaraktyerda marsiya aytib yig`lash odati qadimgi turk qabilalaridan qolgandir. Ehtimol, o`zbek baxshilari turk xalq xonanda-azonchilarining ijodiga mansub ifoda uslublaridan foydalangandir, zeroki buni o`zbek folklorining rang-barangligi, uning kuy, lad va ayniqsa, ritmik tuzilishida ko`rish mumkin.
Shunday qilib, VII-VIII asrlarga kelib mahalliy musiqa an`analari aniq bo`lib qoldi, xalq va professional musiqaning og`zaki an`analari shakli vujudga keladi. Sosoniylar davri musiqa san`ati musiqa madaniyatiga katta o`zgarishlar olib keldi. Ijrochilar ham ijod ham o`ziga xos murakkab ―kasbiy deb ataluvchi yo`nalishga xos burilish yasadi. Ya`ni, kasbiy musiqa an’analarini ijod jarayoniga kiritildi. Natijada, mohir va bilimli san’atkorlar, o`z kasbining ustalari mohir sozandalar ajralib chiqdilar. Shu davrning mohir musiqachilaridan biz Romtin, Bamshod, Noqissa, Ozodvor, Sarkash va Barbad kabilarni misol qilishimiz mukin. Ular orasida bo`lgan ijrochilik raqobati yoki ijodiy musobaqa negizida juda ko`p musiqiy namunalar yaratilgan. Musiqaning qadimiy an’an’alarida ―lahn, ―parda, ―doston, ―roh, ―xusravoniy kabi nomlar bilan ataladigan musiqiy namunalar shakllari mavjud bo`lgan. Bu asarlar ana shunday sozandalarning ijodlarida shakllangan. Hattoki ilk bor mumtoz musiqaning namunalari ham shu davrga kelib shakllana boshlangan.
Ushbu davrning musiqa san`ati namunalari misolida zabardast sozanda va bastakor Barbadning ijodi keng yoritilgan. Uning ijodiy namunalari nomlari bizning davrimizgacha saqlanib kelingan. Bu xususda musiqashunos olim O.Matyoqubov o`zining ― “Og`zaki an`anadagi professional musiqa asoslariga kirish kitoblarida shunday yozadilar: ―Oʻrta Osiyo va Eron xalqlarining arab istilosidan oldingi kasbiy musiqasida mashhur bo`lganlardan biri Xusravoniylar (shohona, ya`ni, eng mukammal musiqa turi) turkumidir. Bu turkumga ―Ganji arus (―Kyelinchak xazinasi), ―Ganji Faridun (―Faridun xazinasi), ―Kini Siyovush (―Siyovush qasosi) va boshqa yo`llar kirgan. Har bir Xusravoniy ikki qismdan va o`z navbatida kichik bo`limlardan tuzilganligi hamda bu kuylar ovoz va cholg`ularda ijro etilganligi qayd qilinadi.
Qadimiy musiqaning yana bir mashhur turlaridan biri lahnlar turkumidir. Bu kuylarning nomlari va tartibi manbalarda turlicha keltiriladi deb, Barbad nomi bilan bog`liq 30 ta lahnlarning nomlarini kyeltiradilar. Shuni ta`kidlash joizki, Barbad Marviy nafaqat eron musiqasi asoschisi, balki o`zbek-tojik mumtoz musiqasining bobokaloni hamdir.
Tarixiy manbalarda musiqiy cholg`ular xususida ham alohida ma`lumotlar kyeltirilgan. Ud, rud, rubob, tor, barbat, tanbur, chang, nuzxa, mug`na, shohrud, qonun, nay, mizmor, dunay va surnay kabi cholg`ulari amaliyotda mashhur bo`lganligi borasidagi fikrlar manbalarda zikr etiladi. Bularning hammasi Sosoniylar davridagi musiqa madaniyatining ma`lum darajada rivoj topganidan va bu jarayon o`z oqimida va shu o`lkalarga xos tarzda davom etganligini ko`rsatadi.
O`zbekiston musiqa madaniyati qadim zamonlarda vujudga kelgan. Mamlakat hududidan topilgan moddiy madaniyat yodgorliklari bundan dalolat beradi. O`zbek musiqasi butun O`rta Osiyo musiqa madaniyati bilan chambarchas bog`liq bo`lsada, ayni paytda o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Oʻzbek xalqining musiqiy merosida koʻplab Sharq xalqlari kabi ikki asosiy qatlam – xalq ogʻzaki ijodi va ogʻzaki ijodning professional sanʼati (maqomlar va rivojlangan shakldagi boshqa asarlar) ajralib turadi. [1, c.15]. 1860-1917 yillarda. Oʻrta Osiyo Rossiyaga qoʻshilgach, XIX—XX asr boshlarida Oʻrta Osiyoda boʻlgan etnograf va sayohatchilar mahalliy xalqlar hayotini oʻrganish, cholgʻu asboblariga qiziqa boshladilar. Venger olimi A. Vamberining “Sharq hayoti va urf-odatlari haqida ocherk” kitoblarida V. Nalivkinning “Farg`onaning o`troq tub aholisi ayoli hayoti haqidagi esse”, N. Likoshinning “Turkistonda yarim umr” asarlarida badiiy meros, xalq an’analari, o`zbek cholg`u asboblari holatiga alohida o`rin berilgan. Xususan, cholg`u asboblari – dutor va qo`shni deyarli har bir xonadonda uchratish mumkinligini ta’kidladilar, bu esa quloq orqali o`rgatilgan uy musiqasi keng qo`llanilganidan dalolat beradi.
Oʻzbekistonda cholgʻu asboblari boy va xilma-xildir. Egilgan torlar orasida gidjak, sato, kobuz, setor; torli — dombra, dutor, tanbur, ud, afgʻon (yoki Buxoro) va qashgʻar ruboblari; torli zarbli - chang; shamol qamishlari — sibizik, bulaman (balaban), surnay, qoʻshnay; shamol naylari - nai, gadzhir-nai; guruch - karnay; nogʻoralar — doira, nagora, chindaul, safail, koshuk va boshqalar. O`zbek ansambllariga xos jihat – hamjihatlikda ijro etishdir. O`zbekistonda (Tojikistondagi kabi) cholg`u asboblarining tovush va boshqa xususiyatlari bo`yicha o`zaro munosabati asosida ikki guruh ansambllari shakllangan:
a) ancha oʻtkir va baland ovozli cholgʻu ansambllari (karnay, surnay va nagora yoki doira). Bunday ansambllar (turli tarkibda) ochiq havoda - maydonlarda, ko'chalarda, hovlilarda chiqishadi. Ular katta an'anaviy tantanalar, turli marosimlar, ko'cha ko'ngilochar tomoshalariga hamroh bo'lishadi. Cholg'u asboblarining har biri mustaqil vazifani bajaradi: surnayga ohang ishonib topshirilgan, surnayga usul (asar davomida takrorlanadigan va uning metroritmikasiga mos keladigan ritmik konstruktsiyalar) yuklangan, karnay - ko'pincha ritmik jihatdan bir-biriga to'g'ri keladigan fanfarning bir turi. . doira ijrosidagi usul bilan asos;
b) nisbatan yumshoq tovushli asboblar ansambllari (birinchi guruhga kirmagan deyarli barcha asboblar) juda xilma-xil kombinatsiyalarda. Har qanday kompozitsiyada doira ijrosi shartdir. Bu guruh ansambllarida asosan marosimlar, marosim jarayonlari bilan bogʻliq boʻlmagan janrdagi asarlar ijro etiladi. Oʻzbek xalq cholgʻulari anʼanaviy orkestrida (2—3 oktavada unsonda chalish) unga turli cholgʻu guruhlari kiritilishi hisobiga tovush rang-barangligiga erishiladi.
Oʻzbek cholgʻu asboblarini tizimlashtirgan taniqli rus va sovet musiqashunosi, yirik folklorshunoslardan (etnomuzikologlar) Belyaev V.M. “O`zbekiston musiqali xalq cholg`ulari” kitobida. U quyidagi tasnifni taklif qildi:
▪ Puflama asboblari; nay, qo`shnay, karnay, surnay;
▪ torli asboblar; dutor, soz, chang;
▪ Kamonli torli asboblar; rubob, tanbur, gidzhak, sato;
▪ Perkussiya asboblari; doira, nagora, qoshik, qayroq, likop, safoil, patnis, lagan, zang, balan, suyak changkobuz, kesim nogora.
O'sha davrning eng muhim musiqa asboblari to'plami A.F. Eichhorn, harbiy orkestr ustasi. Unda deyarli barcha oʻzbek cholgʻu asboblari oʻrin olgan va tavsiflangan.Eyxxorn ularni quyidagicha taʼriflaydi. Dutor - Eichhorn ikki o'ralgan torli va yarim nok shaklidagi katta tanasi bo'lgan lyutaning jinsiga ishora qiladi. Gidjak - uch torli torli kamonli asboblarga (forscha kemancha kabi). Rubob — mandolin turkumiga (Buxoro yoki Afgʻon rubobini bildiradi). Surnay yog`och nafasli cholg`u cholg`usiga o`xshab, qamishdan gavdalanadi. Qo`shnay qo`sh qamish nayday. (Eyxhorn taʼkidlaganidek, oʻzbeklar bunday naylarda qoʻshiq aytishga mohirona taqlid qilishadi (koshnay).) Karnay - Oʻrta Osiyo aholisining harbiy karnayiga oʻxshab, toʻgʻri shaklga ega boʻlib, tantanali marosimlarda, harbiy yurishlarda ishora vositasi sifatida ishlatiladi. Chirmanda (doyra) — sozanda tavsifiga koʻra — oʻzbeklar qoʻshiq kuylash va raqs ijrosi motivlarini joʻr qilish uchun qadimgi misrliklarning qoʻl timpanini (cholgʻu halqasida halqali daf kabi) eslatuvchi asbob. Eyxhorn nagora asbobini ikkita zarbli lentali ikkita kichik loy timpani sifatida belgilaydi. Safoil u Qashg'ardan kelgan halqasimon shitirlashlar qatoriga kiradi. Musiqachi-etnograf Chang qizlarning sevimli cholg'u asbobini chaqiradi. Eyxhorn kolleksiyasida tanbur uch torli cholgʻu (naxun), nay, sarboznay Misr yodgorliklaridan topilgan eng qadimgi cholgʻu asboblari sifatida taqdim etilgan. oʻzbeklar qoʻshiq kuylash va raqsni ijro etishda qoʻllanilgan qadimgi misrliklarning qoʻl timpani (cholgʻu halqasidagi halqali tambur kabi)ni eslatadi. Eyxhorn nagora asbobini ikkita zarbli lentali ikkita kichik loy timpani sifatida belgilaydi. Safoil u Qashg'ardan kelgan halqasimon shitirlashlar qatoriga kiradi. Musiqachi-etnograf Chang qizlarning sevimli cholg'u asbobini chaqiradi. Eyxhorn kolleksiyasida tanbur uch torli cholgʻu (naxun), nay, sarboznay Misr yodgorliklaridan topilgan eng qadimgi cholgʻu asboblari sifatida taqdim etilgan. oʻzbeklar qoʻshiq kuylash va raqsni ijro etishda qoʻllanilgan qadimgi misrliklarning qoʻl timpanini (cholgʻu halqasidagi halqali tambur kabi) eslatadi. Eyxhorn nagora asbobini ikkita zarbli lentali ikkita kichik loy timpani sifatida belgilaydi. Safoil u Qashg'ardan kelgan halqasimon shitirlashlar qatoriga kiradi. Musiqachi-etnograf Chang qizlarning sevimli cholg'u asbobini chaqiradi. Eyxxorn kolleksiyasida tanbur uch torli cholgʻu (naxun), nay, sarboznay Misr yodgorliklaridan topilgan eng qadimgi cholgʻu asboblari sifatida taqdim etilgan. Musiqachi-etnograf Chang qizlarning sevimli cholg'u asbobini chaqiradi. Eyxhorn kolleksiyasida tanbur uch torli cholgʻu (naxun), nay, sarboznay Misr yodgorliklaridan topilgan eng qadimgi cholgʻu asboblari sifatida taqdim etilgan. Musiqachi-etnograf Chang qizlarning sevimli cholg'u asbobini chaqiradi. Eyxhorn kolleksiyasida tanbur uch torli cholgʻu (naxun), nay, sarboznay Misr yodgorliklaridan topilgan eng qadimgi cholgʻu asboblari sifatida taqdim etilgan.
A.Eyxhorn XIX asr 2-yarmining birinchi folklorshunoslaridan boʻlib, musiqa folklorshunosligi va musiqa faniga katta hissa qoʻshgan har bir cholgʻu asbobini batafsil tavsiflab bergan. U oʻz tadqiqoti uchun rang-barang va qimmatli materiallarni: notalar, kundaliklar, stenogrammalar, Oʻrta Osiyo xalqlari musiqa asboblari haqidagi maʼlumotlarni tortdi. Harbiy orkestrlar nafaqat xalq kuylarini yozib, cholg'u asboblarini yig'ishdi, balki ularda ijrochilikni rivojlantirishga ham hissa qo'shdilar. Maʼlumki, XIX asrning 80-yillaridayoq Toshkentda Nijniy Novgoroddagi Butunrossiya qishloq xoʻjaligi koʻrgazmasida (1890) oʻzbek xalq musiqasini namoyish etishi kerak boʻlgan “Orkestr” tashkil etilgan edi. Bu xalq cholg'u asboblarini viloyatdan tashqarida targ'ib qilishning boshlanishi edi. Bir qancha zallarda tashkil etilgan ko`rgazmada 19-asr oxirida xalq orasida keng tarqalgan musiqa asboblarining barcha turlari namoyish etildi. “Musiqa asboblariga eng boy, – deb yozgan edi o`sha davrning taniqli musiqa tarixchisi N. Findeisen, “O`rta Osiyo bo`limi. Bu yerda torli va zarbli cholg`u asboblarining yaxshi namunalari bor”. "Nijniy Novgorod yarmarkasi, - ta'kidladi T. Vizgo, - Markaziy Rossiya aholisining turli qatlamlarini O'rta Osiyo musiqa asboblari bilan tanishtirishga asos bo'ldi".
Bu davrda Oʻrta Osiyoga Yevropa cholgʻu asboblari (simfonik va duxovkalar cholgʻulari, zarbli cholgʻu asboblari) kirib kela boshladi. Alohida ijrochilar cholg'u anjomlari repertuarini olib, gijjakni skripka bilan almashtira boshladilar. XX asrning ikkinchi yarmida oʻzbek xalq cholgʻu asboblarida ijrochilik sohasida ham jiddiy oʻzgarishlar yuz berdi. Xalq an’analari asosida ko`zga ko`ringan sozandalar – ijrochilar yangi, yanada rivojlangan kuy va qo`shiqlar yarata boshladilar. Ko`zga ko`ringan ijrochilar turli xalq cholg`u asboblarida chiqishdi. Maqom janri rivojlangan cholgʻu va vokal qismlari bilan oʻz faoliyatini davom ettirdi. Bir qator instrumentalistlar nota yozuvlarini yaratishga intilishgan. Buni xorazmlik shoir va sozanda Pahlavon Niyoz Mirzaboshiy (Komil Xorazmiy 1825-1879) uddalay oldi.
Lekin shuni aytish kerakki, nota yozuvi ixtiro qilinganiga qaramay, oʻzbek cholgʻu musiqasi yozilmagan anʼana musiqasi sifatida rivojlanishda davom etdi. Bu davrda bir qancha atoqli ijrochi-ustozlar yetishib chiqdi. Ular orasida Muhammad Yoqub Xarratov, Usta Xudayberdi, Niyozxo`ja Xo`ja va boshqalar bor. Buxoro maktabi bilan bir qatorda Xorazm, Qoʻqon, Toshkentda ham sahna maktablari tashkil etilmoqda. Ularning ko'pchiligi musiqa madaniyati tarixiga mustahkam kirdi.
1917-1945 yillarda musiqa san'ati va ijrochilik madaniyatining rivojlanishi davom etdi. Musiqiy taʼlim, xalq ogʻzaki ijodi, sahna sanʼati sohasida musiqa oʻquv yurtlari – Turkiston xalq konservatoriyasi (1880) tomonidan koʻp ishlar qilindi. (Oʻzbekiston Davlat Konservatoriyasi) Toshkentda va uning Samarqand, Fargʻona, Buxorodagi filiallari.
O`zbekistonning yirik shaharlarida xalq cholg`ulari ansambllari tashkil etilgan, ularga taniqli ustalar – Usta Alim Komilov, To`xtasin Jalilov, Ahmadjon Umurzoqov, Matyusuf Xarratov va boshqa ko`plab ustalar rahbarlik qilgan. Oʻzbekistonda ilk “Etnografik ansambl” (1926), birinchi oʻzbek teatri, Davlat koʻchma kontsert-etnografik truppasi (1926) yaratuvchisi Toʻxtasin Jalilov, Muxitdin Qori-Yoqubovning roli nihoyatda yuqori. O'zbekiston musiqa san'ati. Bu davrda atoqli xalq sozandasi, dutor, tanbur, naychi Yunus Rajabiyning ijrochilik faoliyati keng musiqiy va ommaviy rezonans oldi. Ushbu faoliyat tarbiyaviy xususiyatga ega edi. 1927 yilda Milliy radioqo`mitasi qoshida xalq cholg`ulari ansambli, keyinroq orkestr tuzdi. 1937 yilda N.N. Mironov Toʻxtasin Jalilov boshchiligidagi etnografik ansambldan 24 nafar sozandani tanlab oldi. Ular o`zbek xalq cholg`u asboblari “musiqa orkestri”ning o`zagini tashkil qilgan. 1938 yilda "musiqiy orkestr" katta etnografik ansambl tarkibida katta gastrol uyushtirdi. Xuddi shu yili filarmoniya A.I. Petrosyants. 1939 yilda Ashot Ivanovich Petrosyants oʻzining “Oʻzbek xalq cholgʻu asboblari orkestri” kitobining oʻzbek musiqa sanʼatining koʻzga koʻringan namoyandalari — Igor Petrovich Blagoveshchenskiy, tanburchi — Abdumutal Abdullayev, Halim Ibodov, Muxtor Ashrafiyning hayoti va ijodiy faoliyatiga bagʻishlangan birinchi boʻlimini yakunladi. Tolibjon Sodiqov, Shonazar Sohibov, Doni Zokirov, Sharif Ramazonov. Kitobning ikkinchi qismi xalq cholg`ularini qayta tiklash bo`limi bilan yakunlanadi. U deyiladi: Oʻzbek xalq cholgʻu asboblarini qayta qurish va takomillashtirish [6, b. 57]. Oʻrta Osiyo va Sharq mamlakatlari cholgʻu asboblari evolyutsiyasini oʻrganish maqsadida Toshkent cholgʻu asboblari laboratoriyasi qoshidagi eksperimental laboratoriyada tashkil etilganidan beri (1943) cholgʻu asboblari muzeyi faoliyat koʻrsatib, 1000 dan ortiq cholgʻu asboblari muzeyi faoliyat koʻrsatmoqda. nafaqat oʻzbek, balki boshqa koʻplab xalqlar, xususan, afgʻon, jazoirlik, hind, vetnam, kurd va boshqalarning xalq cholgʻu asboblari turlari toʻplangan.
20-asrning 20-yillarida rus tadqiqotchilarining oʻzbek musiqa madaniyatini oʻrganishga qiziqishi yanada ortdi. Shu bilan birga musiqa texnikumida ham o`zbek xalq musiqasini o`rganish bo`yicha ishlar olib borildi. Texnikumda maxsus etnografik bo'lim ishlagan, u erda V.A. Uspenskiy, E.E. Romanovskaya, keyinchalik I.A. Akbarov. O'tgan asrning 20-30-yillarida olib borilgan jamoaviy ishlar sezilarli natijalar berdi - nashr etilgan ko'plab yozuvlar (masalan, V.A.Uspenskiyning "Shashmak", 1924 yil, E.V. Romanovskayaning "Xorazm klassik musiqasi", 1939), qisman qayta ishlangan. va zamonaviy ijrochilik imkoniyatlarini hisobga olgan holda o`zbek xalq cholg`u asboblari uchun aranjirovka qilingan. 20-asrning 20-yillari ikkinchi yarmi va 30-yillarining birinchi yarmidagi yosh respublikaning musiqa hayoti qiziqarli voqealarga boy. Samarqand va Namanganda oʻzbek xalq cholgʻu asboblari boʻlimlari boʻlgan musiqa texnikumlari tuzildi. Ko'pgina shaharlarda bolalar musiqa maktablari ishlay boshladi. Buxoroda Sharq musiqa maktabining (1920 - 1921) tashkil etilishi, ularda oʻzbek xalq cholgʻu asboblarini eshitish tamoyiliga koʻra chalishni oʻrgatish muhim voqea boʻldi. Ko`plab ijrochilar dastlabki ta’lim va o`zbek xalq cholg`u asboblarida chalish mahoratini shu yerda olgan, keyinchalik ular respublika musiqa san’atining taniqli namoyandalariga aylanishgan. Ular orasida Muxtor Ashrafiy (dutor), Ayub Qodirov (nay), Shonazar Sohibov, Alimjon Halimov, Yoqub Davydov (tanbur) bor. Maktabning birinchi o'qituvchilari atoqli ustalar - ustozi edilar. Ota Jalol Nosyrov, Domulla Halim Ibodov, Mirza Nazrullaev, Ota G'iyos Abdug'ani, Marufjon Toshpo'latov, Nazhmitdin Nasriddinov, Toxirjon Davlatzade. Aslida ular Buxoro ijrochilik maktabining asosiy yo`nalishlarini tashkil etgan [5, b. 63]. Buxoroda tanbur ijrochiligining asoschilaridan biri Domulla Halim Ibodovdir (1878 - 1940). Uning ijrochilik va o'qituvchilik faoliyati faqat 1917 yildan keyin juda katta miqyosga ega bo'ldi. Xonanda va tanburchi 1923 yilda Moskvada boʻlib oʻtgan Butunrossiya qishloq xoʻjaligi koʻrgazmasida xonanda va tanburchi Sheroziy boshchiligida xorazmlik guruh ham ishtirok etgan holda oʻzining ijro mahoratini namoyish etadi. Ibodov oʻqituvchilik faoliyatini Buxoro Sharq musiqa bilim yurtida boshlagan (1924). Domulla Halim Ibodov sodda va xushmuomala inson bo`lib, yosh sozandalarga o`zbek cholg`u asboblarining ijrochilik qobiliyatini puxta o`zlashtirishga jonbozlik bilan yordam berardi. - Biz uchun, - dedi nayist Ayub Qodirov. – ustozimiz nomi buyuk va go`zal san’at timsoli. Ayniqsa, uning maslahatlarida xalq musiqasini chuqur bilish biz uchun qimmatlidir [4, b. 74]. Atoqli dutorchi Xoja Abdulaziz Rasulovning koʻplab shogirdlari – eng koʻzga koʻringan bastakorlar (M. Ashrafiy, M. Burxonov, T. Sodiqov), A. Qodirov, tanburchilar — M. Toshpoʻlatov, Sh. Sohibov, F. Shaxabov), Domulla Halim Ibodovni o`zining sevimli ustozi hisoblagan. 1932 yilda Sharq musiqa bilim yurti qoshida oʻzbek xalq cholgʻu asboblari boʻlimi bilan Buxoro musiqa texnikumi tashkil etildi. Birinchi ustozlardan biri Najmitdin Nasriddinov bo'lib, u zo'r iste'dodli sozandalar, o'zbek xalq cholg'u asboblarida ijrochilarni tarbiyalagan. Buxoro ijrochilik maktabi vakili tanburchi Marrufjon Toshpo`latov, plektor va kamonli tanburda ajoyib ijrochi, musiqa maktabi o`qituvchisi, soʻng musiqa texnikumi, 1932 yildan Buxoro davlat musiqa texnikumining yetakchi ustozi, Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan oʻqituvchi M. Toshpoʻlatov Davydov Yoqub, Shonazar Sohibov kabi tanburchilarni yetishtirgan. Oʻzbek xalq cholgʻu asboblarini musiqa tizimiga koʻra ijro etish, professional cholgʻu ijrochilari tayyorlash va tarbiyalash masalalari koʻplab musiqa sanʼati namoyandalarini tashvishga solgan. Buning sharofati bilan 1928 yilda Samarqandda xoreografiya bo`yicha musiqa ilmiy-tadqiqot instituti ochildi. U ilmiy-tadqiqot va musiqa ta'lim muassasasi funktsiyalarini bajardi. Taniqli musiqa arbobi Nikolay Nazarovich Mironov tashkilotchi va birinchi direktor etib tayinlandi. Ustozlar, respublikaning turli viloyatlaridan kelgan taniqli sozandalar: dutorchi Xoji Abdurahmon Umarov, Xoji Abdulaziz Rasulov, Domulla Halim Ibodov, Muxiddin Mavlyanov, Changist Matyusuf Xarratov, Naist Abduqodir Ismoilov, Qo`shnachi Ahmadjon Umurzoqov. Musiqiy va nazariy fanlar bo'yicha mashg'ulotlar N.N. Mironov. Iste’dodli o`zbek yoshlari orasidan birinchilarni saralashda ishtirok etdi. Samarqand, Buxoro, Xorazm, Farg`ona va respublikaning boshqa viloyatlarida bo`lib, ajoyib sozandalar, bo`lajak bastakorlar, ijrochilar, musiqa va jamoat arboblaridan iborat guruh tuzdi. Bu yerda ular oʻzlarining musiqiy-nazariy bilim va turli xalq cholgʻu asboblarida chalish mahoratini oshirdilar: Xamza Hakim-zoda Niyoziy, M.Ashrafiy, M.Burxonov, M.Leviyev, D.Zokirov, Sh.Ramazanov, T.Sodiqov, S.Kalanov, M.Nasimov, Sh.Sohibov, X.Xalilov, X.Hasanov, P.Rahimov. Ular o`zbek musiqa madaniyati tarixiga ilk sozandalar, oʻzbek sovet professional ijro maktabiga asos solgan [3, b. 38].
Xalq cholg`u asboblarining yaratilish tarixi cholg`u asboblarining shakli, parametrlarini, material sifatini, tashqi ko`rinish dizaynini tizimlashtirishni va hokazolarni aniqlagan birinchi ustalariga ega. Xalq cholg`u asboblarini, jahon xalqlarining musiqiy an’analarini o`rganish zamonaviy musiqachilarga musiqa asboblarining ko`p asrlar, hatto ming yillar davomida qanday tug`ilgani va rivojlanganligini tasavvur qilishga yordam beradigan boy material beradi. Musiqachilarning to'plangan ijodiy tajribasi zamonaviy ijrochilik madaniyati nuqtai nazaridan asbob qanday bo'lishi kerakligini aniqlashga imkon berdi.
Usta ustalar Sh.Shoumarov, U.Zufarov, M.Xarratov, R.Isaboyevlar qo`lida yaratilgan o`zbek xalq cholg`u asboblarida ham uzviylik, ham individual ijodiy yondashuv, yuksak professionallik unsurlari mavjud. Xalq cholg`u asboblarini takomillashtirish zarurati va dolzarbligi Toshkent, Buxoro, Namangan, Urganch, Xo`jand xalq ustalari tomonidan sezildi. T.Vyzgo va A.Petrosyants taʼkidlaganidek: “Xalq cholgʻu asboblarini takomillashtirish boʻyicha ijodiy tajribalar yanada tizimli va maqsadga muvofiq boʻldi”.
1943 yilda ilmiy-tadqiqot laboratoriyasining tashkil etilishi tarixiy ahamiyatga ega bo`lgan voqea bo`lib, yangi cholg`u asboblari konstruksiyalarini ishlab chiqish, ilgari mavjud bo`lgan namunalarni bugungi kun talablarini hisobga olgan holda takomillashtirish uchun keng istiqbollar ochdi. Cholg`u asboblariga bo`lgan katta ehtiyoj va ularni ijro etishning ommaviyligi Toshkentda milliy cholg`u asboblari tajriba zavodining tashkil etilishiga sabab bo`ldi. 1965-yilda tashkil etilgan Oʻrta Osiyoda oʻzbek xalq cholgʻu asboblari: naya, surna, karnaya, changa, rubob, dutor, doira va nagora, gidjaklar, tar va boshqa qator xalq cholgʻu asboblarini ommaviy ishlab chiqarish boʻyicha yagona korxona edi. Sharqdan. Faoliyatning dastlabki yillarida zavod juda yuqori sifatli asboblarni ishlab chiqardi, chunki korxona xalq cholg`u asboblarini rekonstruksiya qilish va takomillashtirish ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi bilan ijodiy hamkorlikda ishlagan. Asta-sekin bu aloqalar zaiflashdi, musiqa asboblarini ishlab chiqarish sifati sezilarli darajada pasaydi va zavod o'z faoliyatini to'xtatdi. Sifati yaxshilangan kontsert cholg`u asboblari ishlab chiqarilishi ko`zga ko`ringan hunarmandlarning nomlariga boy. Toshkent milliy cholgʻu asboblari zavodida 1960-1980-yillarning yirik va noyob ustalari U.Zufarov, S.Didenko va ularning izdoshlari X.Xarratov (Xorazm), Tairsoʻz (Buxoro) va ularning koʻplab shogirdlari mehnat qildilar. Toshkentlik hunarmand U.Zufarov yoshligidan umrining so`nggi kunlarigacha dutor olib kelish ishtiyoqi bilan laboratoriyada ishlagan. eng yuqori mukammallikka o'zgartiring. Bu usta yaratgan o`nlab cholg`u asboblari bizgacha yetib kelgan. Ular bugungi kungacha misli ko'rilmagan, ovozli fazilatlari, inley nafisligi bilan ajralib turadi. U.Zufarov dutor va changlardan tashqari rekonstruksiya qilingan xromatik tanbur va satoslar, naqshli doiralar ham yaratgan. U.Zufarovning davomchilari Sidiq Zufarov – o`g`li, ko`zga ko`ringan hunarmandlar Abdunabi Abdug`ofurov, Sirojiddin Muxitdinov, Nikolay Ryuxinlar ustoz faoliyatini davom ettirib, uning tamoyillarini ijodiy rivojlantirdilar.
Ayni paytda O`zbekiston davlat konservatoriyasi qoshidagi “Milliy cho`lgu” ilmiy-tadqiqot laboratoriyasida xalq cholg`ularining yangi modellarini yaratish, avval yaratilganlarini takomillashtirish borasida keng ko`lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Eksperimental laboratoriya tomonidan ishlab chiqarilgan asboblar etakchi ijrochilar tomonidan sinovdan o'tkaziladi va tinglanadi. Biroq, musiqa ustalarini tayyorlash va yuqori sifatli asboblarni ommaviy ishlab chiqarish muammosi haligacha hal etilmagan [2, p. o'n to'qqiz].
Shunday qilib, biz O`zbekiston musiqa madaniyatini barcha xilma-xilligi va shakllanish bosqichlariga mos ravishda ko`rib chiqdik. Ko'pgina boy tarixga ega mamlakatlar qatori O'zbekiston ham o'z mintaqasining rivojlanayotgan ilg'or markazidir. Musiqa xalq hayotining muhim sohalaridan biriga aylandi. Bu esa professional xalq musiqa ijrochilari tayyorlashning davlat tizimini yaratishni taqozo etdi. O`zbekistonda badiiy ta’limning xalq musiqa san’ati ko`p o`n yilliklar davomida shakllanib kelayotgan jarayondir. Har qanday faoliyat sohasi singari, mamlakatning pedagogik musiqiy tuzilmasi kichikdan boshlandi, tobora rivojlanib bormoqda. Oʻzbek madaniyatini oʻrgangan, uni tuzgan va tartibga solgan sovet rusiyzabon arboblari faol taʼsir koʻrsatdilar. Ular musiqachilarning katta avlodini etishtirishdi, O`zbekiston musiqa pedagogikasi tarixining yetakchi namoyandalari bo`lgan o`qituvchilar va madaniyat arboblari. Xalq hunarmandlari o`zbek xalq cholg`u asboblarini yaratishga ijodiy yondashdi, ilmiy-tadqiqot laboratoriyasida cholg`u asboblarining yangi takomillashtirilgan modellari ishlab chiqildi, xalq cholg`u asboblari fabrikasida yirik professional hunarmand va sozandalar tomonidan yuqori sifatli xalq cholg`u asboblari ishlab chiqarildi.
Xulosa
Mazmun va mohiyat jihatidan tamomila yoʻgʻrilgan islom musiqa madaniyati bosqichi shakllana boshlandi. Masalan, Rustam va uning janglari, malika Taxminaga boʻlgan muhabbati, tanimagan otasi qoʻlida qatl qilingan oʻgʻli Suhrobning oʻlimi toʻgʻrisida hikoya qiluvchi qoʻshiqlar mustaqil marosim tomoshalariga aylanib kyetgan. Keyinchalik bu qoʻshiqlar tojik xalqining ajoyib eposi - «Shohnoma»da oʻz aksini topdi. Rustam, Siyovush va boshqa bahodirlar toʻgʻrisida afsonalar sikli yaratildi. Xudolarga sigʻinish bilan bogʻliq boʻlgan turli xil marosimlarda ham qoʻshiq aytilgan. Bu haqda Avyestoda bayon qilingan. Avesto gimnlari (yashtlar)ning o`zi rechitativ tarzida ijro etilgan. Gimnlar xor bo`lib aytish mumkin bo`lgan band va takrorlanuvchi naqoratli yarim nasriy, yarim vaznli rivoyatlardan iborat bo`lgan. Xudolarga sig`inish bilan bog`liq bo`lgan marosimlarda muqaddas olov atrofida qo`shiq aytilgan, raqs tushilgan. Xalqning bayram marosimlari, masalan: bahorda kun va tunning baravarlashuvi-Navro`z keng tarqalgan edi. Oʻrta asr yozuvchilari musiqaning mehnat marosimlaridagi roli, insonning musiqani olam tuzilishi bilan tabiatdagi o`lish va tirilish haqidagi miflar bilan bog`lashga bo`lgan intilishlarini ham ko`rsatib o`tganlar. Oʻrta Osiyoning yirik davlatlari hududida vujudga kyelgan zo`ravonlikning mustahkamlanishi ularni atrofdagi davlatlar bilan yanada yaqinlashtirdi.