|
Nazorat savollari:
1. Nima uchun "texnologik yo‗l" bobsi hozir paydo bo‗ldi?
2. So‗nggi yigirma yil ichida biz iqtisodiyotning davlat sektorining xususiy sektorga
nisbatan past samaradorligi haqidagi da‘volarni ko‗p marta eshitdik. Tan olish
kerakki, bu da‘volarga qarshi chiqish juda qiyin. Davlat tomonidan ilmiy jarayonni
tashkil etishda bir xil kamchiliklar paydo bo‗ladimi?
3. Innovatsiya va iqtisodiyot o‗rtasidagi munosabatlar? Iqtisodiyotda raqamli
texnologiyalarni qo‗llash oqibatlari qanday?
4. BMTning barqaror rivojlanish sammiti doirasida qanaqa muammolar ko‘rilgan?
5. Yashil iqtisodiyot qachon va kim tomonidan asos solingan?
6. Innovatsion faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish. Ilmiy-texnik va
innovatsion siyosatni shakllantirish va amalga oshirishda davlatning o‗rni?
7. Ilm-fan sohalari: konsepsiya, xarakterli xususiyatlar. Ilm-fan sohalarining
samaradorligi va ularning iqtisodiy rivojlanishga ta‘siri.
8. Barqaror rivojlanish dasturi tomonidan qanday maqsad qilgan?
120
8- bob. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVINING
GEOIQTISODIY VEKTORI
Reja:
8.1. Global hudud va uning xususiyatlari
8.2. Global taraqqiyotning asosiy jihatlari va yo‗nalishlari
8.3. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi va geoiqtisodiy modellar
8.4. Markaziy Osiyoning geosiyosiy, geoiqtisodiy, geostrategik xususiyatlari
8.1. Global hudud va uning xususiyatlari
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi nafaqat iqtisodiy hayotga, balki uzoq
davom etadigan siyosiy (ichki va xalqaro), ijtimoiy va hatto madaniy-sivilizatsion
oqibatlarga olib keladigan ulkan ta‘sirga ega zamonaviy dunyoni rivojlantirishning
asosiy tendensiyalaridan biridir.
Globallashuv tushunchasi keng tarqalishiga qaramay, uning mohiyatini
aniqlashda aniqlikka hali erishilmagan.
Bu holat murakkabligi va ko‗p qirraliligi bilan bog‗liq globallashuv jarayoni
inson hayotining barcha sohalarida aks ettirilgan. Shunga qaramasdan, tavsiya etilgan
va ishlatilgan globallashuv bo‘yicha berilgan ta‘riflarning katta qismi noto‗g‗ri
jarayonga tegishli ekanligini ta‘kidlash kerak.
Yana bir qarama-qarshilik hozirgi globallashuvning holatni baholash hamda
uning rivojlanish vektorini aniqlashdir. Xalqaro savdoning sekinlashuvi yoki hatto
salbiy o‗sish sur‘atlari va kapital harakatchanligi so‗nggi chuqur inqiroz shoklarining
natijasi sifatida ko‗plab mutaxassislar deglobalizatsiyaning yangi davri haqidagi
tushunchalarni ilgari surishdi. Qayd etilganidek, ushbu jarayon doirasida mamlakatlar
o‗z taraqqiyotini mahalliylashtirishga intilmoqda, bu esa tabiiy ravishda jahon
iqtisodiyotining kamroq aloqasi va o‗zaro bog‗liqligiga olib keladi. Ya‘ni, harakat,
teskari globallashuvdir.
Milliy iqtisodiyotlar tobora birlashgan Globallashuvning tarkibiy elementlari
xarakterini egallamoqdalar. Endilikda ikki yuzdan ortiq davlatlarning o'zaro ta'sir
121
ko'rsatuvchi milliy iqtisodiyotlari, shuningdek, transmilliy korporatsiyalar va
davlatlararo va sivilizatsiyalashgan iqtisodiy birlashmalar va ittifoqlar mavjud. Bular
- Yevropa Ittifoqi, NAFTA, MDH, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Osiyo-Tinch
okeani iqtisodiy hamkorligi, Afrika ittifoqi va boshqalar. Xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar qatoriga Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy va Ijtimoiy
Kengashi, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi, Jahon savdo tashkiloti va
boshqalar kiradi. Geoiqtisodiyot jahon bozorining birligi va uni tartibga solish
qoidalari asosida ishlaydi. Bu dunyo valyutalarining (dollar, ba'zi mintaqalarda -
yevro, iyena) mavjudligi, axborot va texnologik makonning umumiyligi, kapital va
ishchi kuchi migratsiyasi erkinligi bilan tavsiflanadi. Geoiqtisodiyot neoliberal
modelga muvofiq, yetakchilik hamda transmilliy korporatsiyalar va rivojlangan
davlatlar manfaatlariga muvofiq shakllantirilgan. Ular globallashuv samarasini
olishmoqda. Boy va kambag'al davlatlar va sivilizatsiyalar o'rtasidagi tafovut tobora
kengayib bormoqda. 1992 yilda Rio-de-Janeyro sammitida ilgari surilgan Barqaror
rivojlanish dasturi amalga oshirilmadi. Bu sivilizatsiyalar to'qnashuvi xavfini oshirdi.
Anti-globalistlarning ommaviy harakati "oltin milliard" manfaatlariga mos holda
birpolyar dunyoni shakllantirish tendensiyasiga reaksiya sifatida paydo bo'ldi.
Gruziyaning neoliberal modelidan farqli ravishda globallashuv va rivojlanishning
gumanistik-noosferik modeli ilgari surilib, globallashuvning afzalliklari va
mamlakatlar o'rtasida zamonaviy ilmiy va texnologik inqilobni, XXI asrning global
muammolarini hal qilishda davlatlar va sivilizatsiyalarning muloqotiga, hamkorligiga
va sherikligiga qaratilgan. Global barqaror rivojlanishni ta'minlash modeli 2002 yilda
Yoxannesburgning Barqaror rivojlanish bo'yicha Butunjahon sammitida ko'plab
ishtirokchilar tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Biroq, rivojlanayotgan global fuqarolik
jamiyatida ushbu modelni amalga oshirish uchun jiddiy harakatlarni amalga
oshirishni talab qiladi.
Bir-biri bilan chambarchas bog'langan va o'zaro ta'sir ko'rsatadigan milliy
iqtisodiyotlar, davlatlararo iqtisodiy birlashmalar (masalan, Yevropa Ittifoqi),
transmilliy korporatsiyalar (TMK) va jahon moliyaviy markazlari global iqtisodiy
makonni yuzaga keltiradi. Geoiqtisodiyot, shuningdek, jahon iqtisodiyotining
122
qonuniyatlari, tendensiyalari, omillari va mexanizmlarini o'rganadigan iqtisodiy
fanning yangi sohasi tushuniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
