|
Hozirgi zamon ko’chkilarining halokatli oqibati:
- qisqa vaqt mobaynida ommaviy tus olishi;
- ko’chki ro’y bergan maydondagi aholi punkti va unumdor yerlarning yo’q qilib tashlanishi;
- yonbag’irlarda yo’llar, kanallar va boshqa inshootlar qurilishidagi texnogen ta’sirning ortib borishi bilan namoyon bo’ladi.
Quyida ayrim ko’chkilarning halokatli ko’rsatkichlarini keltiramiz:
Chaulisoy ko’chkisi -1960 yil 30 aprel, 30 kishi halok bo’lgan, umumiy massa 200 ming m3., Xojkent ko’chkisi -1961 yil, 12 kishi halok bo’lgan, umumiy massa 1000 m3., Jigariston ko’chkisi -1991 yil 4 may, 56 kishi halok bo’lgan, umumiy massa 176 ming m3., Oqtosh ko’chkisi -1993 yil 11 mart, 5 kishi, umumiy massa 80 ming m3., Qoraqishloq ko’chkisi - 1994 yil 29 mart, 3 kishi, umumiy massa 400 ming m3. 1993-99 yillar mobaynida 92 xo’jalik jiddiy zarar ko’rgan, Shu jumladan Qashqadaryoda - 47, Samarqandda - 10, Toshkentda - 18 va Surxondaryoda 17 ta. Ko’chkilarning shunchalik halokatli xususiyatga ega ekanligini inobatga olib 1958 yilda O’zbekistonda ularni maxsus kuzatadigan muxandis-geologik Davlat kuzatuv xizmati tashkil etilgan.
Hozirgi vaqtda Davlat kuzatuv xizmati vatanimiz hududi bo’yicha 7 ta hududiy kuzatuv stansiyasiga va 21 postlarga ega. Ularning kuzatuv maydonlarida 8 mingdan ortiq xo’jalik ob’ekti, 144 sog’lomlashtirish majmuasi, 170 avtoyo’l maydoni, 20 dan ortiq tog’-kon sanoati va gidrotexnika inshootlari mavjud. Davlat kuzatuv xizmati Favqulodda vaziyatlar vazirligi xodimlari bilan tunu-kun xizmat vazifasini ado etmoqda. Ko’chkilarni o’rganishdagi birinchi muammo ularning ro’y berish vaqtining mavhumligidadir. Chunki ko’chki bexosdan rivojlanadigan xavfli geologik jarayonlar sirasiga kiradi.
Ikkinchi asosiy muammo - xavfsiz joyni topish. Buni qanday tushunsa bo’ladi? Xavfli maydondagi aholi va xo’jaliklarni nisbatan xavfsiz joyga ko’chirish uchun shu joyni kompleks tadqiq qilish lozim. Har tomonlama o’rganib yagona xulosaga kelish kerak. Hozirgi vaqtda insonni tabiatga nisbatan xo’jalik faoliyati kengayib borishi natijasida xavfli zonalar ham ko’payib bormoqda. Bu muammoni hal qilishda maxsus tanglik va xavfni aks ettiradigan xaritalar tuzish kerak.
Sel - suvning mexanik faoliyatidan yuzaga keladigan murakkab jarayon bo’lib, turli omillarning (iqlim, gidrologik, geomorfologik, geologik va boshq.) o’zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Uning tarqalishida mahalliy sharoit alohida o’rin egallaydi. Sel vujudga keladigan yoki sodir bo’lish ehtimoli yuqori bo’lgan joylarni sel o’chog’i deb yuritaladi. Sel o’chog’i paydo bo’lishining asosiy ko’rsatkichi gidrometeorologik sharoit hisoblanadi. Uzoq muddatli jala yog’ishi va muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi oqibatida daryo o’zanlaridagi suv miqdori keskin ko’payib ketadi. Natijada suv bilan aralashgan (qum, shag’al, dag’al bo’lakli jinslar) oqim paydo bo’lib, ko’pgina qo’poruvchilik ishlari amalga oshiriladi. Shu sababga ko’ra sellar ikki guruhga bo’linadi: glyasial - muzlik va qorlarning jadal erishi va jatt - ko’p miqdorda yomg’ir yog’ishi natijasida paydo bo’ladi. Ularning paydo bo’lishida joyning geomorfologik tuzilishi va cho’kindi jinslar miqdori ham alohida o’rin egallaydi. Respublikamizning tog’ oldi hududlari va unga tutash tekisliklarda ko’p yomg’ir yog’ishi natijasida paydo bo’ladigan sellar keng tarqalgan. Yirik qor va muzlik qatlamlari tarqalgan tog’li zonada esa glyasial turi ko’proq uchraydi. Sellarning jalali turi aholi va hududlarga katta xavf solib, ko’p miqdorda iqtisodiy zarar yetkazadi.
Sel oqimlari harakat xususiyati bo’yicha turbulent va tuzulmali turlariga bo’linadi.
Turbulent sellar o’zan bo’ylab, daryo va soylardagi suv miqdori ortib ketishi natijasida oqim harakati qonuniga muvofiq vodiy yo’nalishi bo’yicha bo’ladi.
Tuzulmali sellar maydon bo’ylab, turli tosh bo’laklarining butun yonbag’ir bo’yicha yoppasiga bostirib kelishi natijasida bo’ladi.
Har ikkala xususiyatga ega bo’lgan sellar daryo o’zanlari va yonbag’irlarni buzishi bilan birga, keng ekin maydonlariga katta miqdordagi oqova oqimini olib keladi. Vatanimizni o’rab turgan tog’lar va tog’ oldi hududlari selga xavfli hududlarga kiradi. Sel ayniqsa, Qashqadaryo, Namangan, Jizzax, Farg’ona, Surxondaryo va Toshkent viloyatlarida ko’proq uchraydi. Respublikamizning sel xavfi bor joylaridan aholini xavfsiz joylarga o’tkazish bo’yicha Favqulodda vaziyatlar vazirligi, “O’zgidromet” hamda Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi xodimlari joylardagi mahalliy hukumat organlari rahbarlari bilan maxsus dasturlar asosida harakat qilmoqdalar. Xavfli joylarda joylashgan aholining to’g’ri harakat qilishida, ayniqsa ko’chki va sel oqimlari bo’ladigan hududlarda, xavf yuzaga keladigan omillarni o’z vaqtida aniqlash, qayd etish va bundan aholini xabardor qilish tadbirlari muhim o’rinni egallaydi. Sel hodisasini oldindan aytib berish ancha mushkul, odatda sel xavfi bor joylardagi aholi o’n daqiqa, ko’pi bilan 1-2 soat avval ogohlantiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
