O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

1. 
 
O’rtacha tannarxi bo’yicha (AVECO); 
2. 
 
Birinchi xarid qilingan tannarx bo’yicha (FIFO); 
Auditor zahiralarning muayyan turiga nisbatan tanlangan usulning yil davomida 
o’zgartirilmasdan qo’llanilganligiga ishonch hosil qilishi, ularni qo’llashning to’g’riligi, hamda 
asoslanganligi va boshqaruv uchun foydaliligini tekshirishi lozim.
Agar korxonaning hisob siyosatida tovar-moddiy boyliklarni baholashning FIFO (FIFO) 
metodi belgilangan bo’lsa, u holda ular oy boshiga mavjud bo’lgan zahiralar qoldig’ining tannarxini 
hisobga olgan holda, birinchi sotib olingan zahiralar bahosida ishlab chiqarishga sarflanishi lozim. 
Balansda esa moddiy boyliklarning qoldiqlari so’ngi sotib olingan, ya’ni qimmatroq xarid baholari 
bo’yicha ko’rsatilishi lozim.
Agar zahiralar o’rtacha tannarx (AVECO usuli) bo’yicha baholansa, auditor zahiralarning 
qaysidir bir partiyasini baholashning to’g’riligini, ya’ni o’rtacha bahoning to’g’ri hisob-kitob 
qilinganligini aniqlashi uchun bir necha dastlabki kirim hujjatlarini tekshirishi zarur.
Moddiy boyliklar qiymati ishlab chiqarish sarflariga hisobdan o’chirilishining to’g’riligini 
auditor quyidagi tovar balansi formulasi bo’yicha tekshirishi mumkin: 
S
mq
q Y
b
Q K
mb
- Y
o

---

S
mq 
- hisobot davrida sarflangan moddiy boyliklar qiymati; 
Y
b
, Y
o
- ishlab chiqarish zahiralari schyotlaridagi yil boshi va oxiriga bo’lgan moddiy 
boyliklar qoldig’ining qiymati (balans va bosh daftar ma’lumotlari asosida); 
K
mb
- hisobot davrida kirim qilingan moddiy boyliklar qiymati (1010-1090 schyotlarning 
debet oborotlari).
Materiallar haqiqiy tannarxi xatolashib yoki ataylab oshirilganda, tayyor mahsulotlar ishlab 
chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari sun’iy ravishda ko’payadi va mahsulot (ish, 
xizmat)larni sotishdan olinadigan foyda (daromad) kamayadi. Shuningdek, foyda (daromad) solig’i 
bo’yicha soliqqa tortiladigan baza ham kamayadi ya’ni sun’iy ravishda soliq yashiriladi.
Agar korxonada hisobot davri davomida bahosi pasaytirilgan materiallar bo’lsa, yoki ular 
qisman o’z sifatini yo’qotgan yoki ma’naviy eskirgan bo’lsa, bunda ular yil oxirida haqiqiy tannarxi 
bo’yicha emas, balki sotish mumkin bo’lgan bahoda baholanishi va balansda aks ettirilishi lozim. 
Agar u dastlabki tayyorlash (sotib olish) qiymatidan past bo’lsa, bahodagi farqlar moliyaviy 
natijalarga olib boriladi.
Moddiy boyliklarning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarda ishlatilishini tekshirish uchun 
auditor texnologik jarayonlarning xususiyatlari, hamda moddiy boyliklarni ombordan ishlab 
chiqarishga berish tartibi bilan batafsil tanishishi lozim. Chunki, ushbu tartib buzilganida ko’plab 
kamchiliklar va hatto suyiste’mol qilishlar yuzaga keladi.
Moddiy boyliklarning ishlab chiqarishga berilishi, dastlabki va yig’ma chiqim hujjatlari 
asosida tuziladigan, materiallar sarflanishi hisobga olinadigan yig’ma vedomost bo’yicha 
tekshiriladi.