O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

S
мр
 = (P
*
 – P) : P 
Bu erda: 
S
мр
– 
XYuS moliyaviy resurslaridan 
foydalanish samaradorligi; 
P
*
 – P – 
bevosita moliyaviy operatsiyalarni 
amalga oshirish natijasida XYuS 
tomonidan olingan daromad. 
Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYuS tomonidan 
olingan daromad tarkibiga quyidagilar kiradi: 

XYuS tomonidan aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish 
asosida bozorda joylashtirishdan olingan divi-dendlar; 

boshqa emitentlar qimmatli qog’ozlarini sotib olishdan olingan 
dividendlar; 

banklardagi pul omonatlaridan olingan foiz daromadlari; 

XYuS foydasidagi valyutalar kurslari bo’yicha farqlar; 

va boshqalar. 

---

40 
XYuS 
moliyaviy 
operatsiyalarining 
daromadliligini 
xarak-terlovchi 
ko’rsatkich ularning samaradorligini sof moliyaviy nati-janing sof moliyaviy 
xarajatlarga nisbati shaklida ifodalab, ko’pchilik hollarda XYuS moliya-xo’jalik 
faoliyatining haqiqiy samaradorligini aks ettirmaydi. Iqtisodiyot real sektori 
samara-dorligining ko’rsatkichlarida va baholarida bankrot holatida bo’lishlariga 
qaramasdan moliyaviy “spekulyatsiyaning” imkoniyat-lari ularni “cho’kmasdan” 
turishlariga sharoit yaratadi. 
Real sektor XYuSlarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy resurslardan 
foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash talablariga u yoki bu 
darajada sotuv rentabelligi ko’r-satkichi (foydaning mahsulotni realizatsiya 
qilishdan olingan tushumga nisbati) javob beradi. Bu nisbatdagi surat va maxraj 
pul mablag’laridan iborat bo’lganligi uchun sotuv rentabelligini, ayrim holatlarni 
istisno qilgan tarzda, sof moliyaviy ko’rsatkich sifatida e’tirof etish mumkin. 
Shunday bo’lishiga qaramasdan bu erda yana bir narsani inobatga olmoq lozim, 
ya’ni samaradorlik-ning o’lchovi sifatida yuqoridagi ko’rsatkichning haqqoniylik 
darajasi juda ko’p omillarga, xususan, tushum va foydani shakl-lantiruvchi bozor 
baholarining monopol baholarni shakllanti-rishning salbiy ta’sirlaridan qanchalik 
ozod ekanligiga bog’liq. 
Yuqorida ko’rib o’tilgan barcha moliyaviy ko’rsatkichlarda mazmun va 
shakl o’rtasida dialektik qarama-qarshilikning mavjud-ligi namoyon bo’ladiki, bu 
narsa bizning holatda XYuS lar moliya-sining (iqtisodiyot yaxlit moliyaviy 
sektorining ham) o’z iqtisodiy asosidan, ishlab chiqarishdan ajralib chiqishga va 
unga bog’liq bo’l-magan holda mustaqil hayot kechirish imkoniyatini qo’lga 
kiritishga intilishi orqali ifodalanadi. XYuS lar moliya-xo’jalik faoliya-tining 
samaradorligini tahlil qilish va baholashda moliyaviy ko’rsatkichlar (masalan, 
tushum va foyda) moddiy aylanma mablag’-larning aylanuvchanligi, asosiy ishlab 
chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarning fond sig’imi kabi iqtisodiy 
ko’rsatkichlar bilan birgalikda qaralsa, bu qarama-qarshilik, ma’lum darajada, 
pasayadi. Ana shu munosabat bilan eng umumlashtiruvchi ko’rsatkich-lardan biri 

---

41 
quyidagi formulaga muvofiq ravishda hisoblana-digan XYuSning iqtisodiy 
rentabelligi (biznesning rentabelli-gi) ko’rsatkichidir: