O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

16.3. Kichik biznesni soliqqa tortish

---

208 
Soliqqa nisbatan kompaniya daromadlaridagi yagona farq kichik va yirik 
kompaniyalar o‘rtasidagi soliq stavkasidagi tafovutdir. Kichik kompaniyalar uchun 
soliq chegirmalari qoidaga ko‘ra ancha keng bo‘ladi. Qayd qilish kerakki, soliqqa 
tortishga nisbatan kichik va yirik tushunchalari faqat foyda nuqtai nazaridan 
belgilanadi. Shunday tarzda alohida kompaniyalar bir yil mobaynida foyda 
pasayishi hisobidan yirik kompaniyalar toifasidan kichik kompaniyalar toifasiga 
o‘tishi mumkin. Amaliyatda bunday holatlar sodir bo‘ladi. 
Soliqlardan qochish 
Soliqqa tortish nuqtai nazaridan kichik va yirik biznes kompaniyalari 
o‘rtasidagi eng yorqin farq ularni soliqqa tortishdan tashqari qandaydir harakatlarni 
qanchalik amalga oshirishlaridadir. 
Modomiki kichik kompaniyalar qoidaga ko‘ra, Aksionerlar hayotining shaxsiy 
holatlari bilan yaxshi tanish bo‘lsalar, ushbu shaxslarning sof farovonligini 
maksimallashtirish choralarini ko‘rishlari kerak.
Masalan, agar barcha Aksionerlar yuqori chegaraviy stavka bo‘yicha 
daromad solig‘ini to‘lasalar, bunda ularning foydasi kompaniya ixtiyorida qolishi 
kerak, ularga dividend sifatida to‘lanmasligi kerak. 
Uzoq muddatli istiqbolda mazkur strategiyaning natijasi eng avvalo aksiyalarni 
topshirishga soliqlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlarni paydo bo‘lishi hisoblanadi, 
ammo bu soliqqa tortish jihatidan eng samarali bo‘lishi mumkin. 
16.4. Risk va diskont stavkasi
Yirik biznes kompaniyalariga nisbatan CAPM modeli doirasida belgilangan 
stavka bo‘yicha kelgusi pul oqimlarini diskontlash kapital qo‘yilmalar bo‘yicha 
qarorlar qabul qilish jarayonida risklar to‘g‘risida qarorni kiritishning oqilona usuli 
sanaladi. Kichik kompaniyalar uchun mazkur tamoyil ikkita sababga ko‘ra 
ishlamaydi. 
Yirik biznes korxonasiga investitsiya kiritayotgan shaxs qoidaga ko‘ra, har 
bir kompaniya aksionerlik kapitalining nisbatan yuqori bo‘lmagan ulushiga egalik 
qiladi, u aksiyalarning yuqori diversifikatsiyalangan portfelining nisbatan kichik 
qismini tashkil qiladi. (odatiy kuzatuvlar shuni isbotlaydi:London fond birjasida 

---

209 
ro‘yxatga olingan taxminan 80% aksiyalar investitsion institutlarga tegishli bo‘lib, 
ular qoidaga ko‘ra yaxshi diversifikatsiya qilingan qimmatli qog‘ozlar portfeliga 
egalik qiladilar.) mazkur sababga ko‘ra investorlar nisbatan past riskka duch 
keladilar.
CAPM modeli bo‘yicha diskont stavkasi faqat tizimli risk bilan bog‘langan. 
Qoidaga ko‘ra, kichik biznes sohasidagi aksiyalar egalari yetarlicha 
diversifikatsiya qilinmagan. Odatiy kichik kompaniyalardagi Aksionerlar ning 
investitsiyalari ularning umumiy investitsiyalarining katta qismini tashkil qiladi. 
Agar kichik kompaniya bankrotlikka uchrasa, bunda ular boyligining katta qismi 
yo‘qotiladi. 
Modomiki kichik kompaniyalar aksiyalari qoidaga ko‘ra samarasiz portfellar,
kichik biznesning investitsion imkoniyatlari sohasida qo‘llaniladigan diskont 
stavkasidan iborat bo‘lsa tizimlikda ham o‘ziga xos risk hisobga olinishi kerak. 
Oldingi boblarda ko‘rib chiqilgan Famava French (Fama and French 1996), 
tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, kichik biznes kompaniyalari bankrotlikning ancha 
yuqori riskiga duch kelib, yirik kompaniyalarga qaraganda ancha riskli 
investitsiyalash ob’yekti bo‘ladilar. Mazkur holatda Famiva French uch omilli 
modelidan foydalanish to‘g‘ri bo‘ladi. 
Birinchi sabab shuni anglatadiki, nazariyada diskontning mos tushuvchi 
stavkasini to‘g‘ri aniqlashning usuli mavjud emas,
CAPM modeli uning minimal miqdorini aniqlash uchun foydalaniladi. 
Ikkinchi sabab shuni ko‘zda tutadiki, kichik biznesdagi faoliyat tahlilida Famoyi 
French tomonidan ishlab chiqilgan CAPM uch omilli versiyasidan foydalanish 
zarur. Ko‘rinib turibdiki, risk darajasini o‘lchash uchun 6-bobda ko‘rib chiqilgan 
subyektiv usullardan foydalanish mumkin, masalan, ta’sirchanlik tahlili va eng 
yomon va eng yaxshi holatlarni aniqlash.