O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

23-mavzu. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish chiqimlari va 
foydasi 
XYuSlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, klassifikatsiyalanishi va 
samaradorligini baholash. Ishlab chiqarish chiqimlarining guruhlanishi. XYuS 
faoliyatining shart-sharoitlari va yo’nalishlariga bog’liq ravishda xarajatlarning 
guruhlanishi. Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning 
klassifikatsiyalanishi. Ma’lum belgilar asosida amalga oshiriladigan xarajatlarning 
klassifikatsiyasi. Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlarning guruhlarga 
klassifikatsiya qilinishi. Iqtisodiy elementlariga ko’ra xarajatlarni guruhlarga 
ajratish va ularning tarkibi. Kalkulyatsiya moddalari bo’yicha xarajatlarning 
bo’linishi. To’g’ri (bevosita) xarajatlar va egri (bilvosita) xarajatlarning o’ziga xos 
bo’lgan xususiyatlari.
Foyda, uni shakllantirish va undan foydalanish. XYuSning barcha moliyaviy 
resurslari. Investitsion faoliyatdan XYuSga kelib tushadigan resurslar. Foydaning 
mazmun-mohiyati. Asos foyda. Balans foyda. Sof foyda yoki sof daromad. Yalpi 
foyda, sotuvdan olingan foyda, soliqqa tortilgunga qadar bo’lgan foyda, sof 
foydani aniqlash. Foydaning taqsimlanish tartibi.
Rentabellik ko’rsatkichi va uning aniqlanishi. Moliyaviy tahlil jarayonida 
tez-tez foydalaniladigan rentabellik ko’rsatkichlari. Sotuv (sotish) rentabelligi. 
O’z(lik) kapitalining rentabelligi. Aylanma aktivlarning rentabelligi. Aylanmadan 
tashqaridagi aktivlarning rentabelligi. Investitsiyalarning rentabelligi koeffitsiyenti. 
24-mavzu. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning baho siyosati va 
baholarni shakllantirish asoslari 
Baholarni shakllantirishning ob’ektiv asoslari. Baho ta’rifi. Baho 
funktsiyalari. Baho turlari, uning tarkibiy tuzilmasi va baholarni shakllantirish 
metodlari.
Baholarni klassifikatsiya qilish belgilari. O’rnatilishi (belgilanishi)ga qarab 
baholarning turlari. Vaqt omiliga ko’ra baholarning tur (ko’rinish)lari. Baholar 
xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq baholarning farqlanishi. Bozor turi 
(ko’rinishi)ga bog’liq ravishda baholarning turlari. Hududiy bozorlarga 
bog’liqligini nazarda tutib baholarning turlari. Bozorda davlatning ta’sirchanligi, 
tartibga solish va raqobat darajasining xarakteri bo’yicha baholarning turlari. 
Yetkazib berish va sotish shartlariga ko’ra baholarning farqlanishi. Bahoning 
tarkibi va tarkibiy tuzilmasi. Baholarni aniqlashning kontseptsiyalari.
XYuSlar marketing strategiyasining moliyaviy jihatlari. Yuqori baholar 
strategiyasi (―qaymog’ini ajratib olish‖). Past baholar strategiyasi. 
Tabaqalashtirilgan baholar strategiyasi. Imtiyozli baholar strategiyasi. Elastik 
baholar strategiyasi. Barqaror, standart (andozaviy), o’zgarmaydigan baholar 
strategiyasi. Yaxlitlanmagan baholar strategiyasi. Yoppasiga (ommaviy) sotib 
olishlar bahosi va baholarni tovarning sifati bilan uzviy bog’langanligi 
strategiyalarining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlari. ―Skonto‖ chegirma, progressiv 
chegirmalar, tovarlarning almashtirilishi yoki shu bilan bog’liq bo’lgan chegirma, 

---

329 
eksport chegirmalari, funktsional chegirmalar yoki savdo sohasidagi chegirmalar, 
maxsus chegirmalar, yashirin chegirmalar, konfidentsial chegirmalar.