Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

II bob. PUL BOZORI 
 
2.1.  Pul  bozorining  iqtisodiy  mohiyati,  vujudga  kelishi  va  qoʻllanish 
xususiyatlari  
Davlat, korporativ tuzilmalar va aholining pul mablagʻlariga boʻlgan doimiy 
talabi  va  maʼlum  shartlar  asosida  qisqa  muddatlar  uchun  vaqtinchalik  pul 
mablagʻlarini  boshqa  shaxslardan  jalb  qilishga  ehtiyojning  mavjudligi  pul 
bozorining  yuzaga  kelishiga  va  rivojlanishiga  olib  kelgan.  Mamlakatimizda  ham 
pul bozorini rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratilmoqda
3
. 
Pul  bozori  atamasi  ushbu  bozor  uchun  toʻliq  mos  kelmaydi.  Sababi,  pul 
bozorida  pul  yoki  valyuta  oldi-sotdisi  amalga  oshirilmaydi.  Pul  bozorida  savdo 
qilinadigan  qimmatli  qogʻozlar  qisqa  muddatli  hamda  likvidlilik  darajasi  yuqori 
boʻlgan  instrumentlar  hisoblanadi  yaʼni  ularning  pulga  aylanish  jarayoni  tez 
amalga  oshadi.  Pul  bozoridagi  qimmatli  qogʻozlarning  uchta  asosiy  xususiyatlari 
mavjud. Bular quyidagilar
4
: 
- ular asosan yirik, yaʼni koʻp miqdorda sotiladi; 
- ulardagi defolt riski juda ham past hisoblanadi; 
- ularning muddati emissiya qilingan sanadan boshlab bir yilgacha boʻladi. 
Pul  bozoridagi  aksariyat  qimmatli  qogʻozlarning  muddati  120  kundan  kam 
boʻladi.  Pul  bozoridagi  tranzaksiyalar  aniq  bir  joy  yoki  binoda  amalga 
oshirilmaydi. Asosan treyderlar ishtirokchilar oʻrtasidagi savdolarni elektron tarzda 
amalga  oshiradilar.  Pul  bozori  instrumentlarining  oldi-sotdi  jarayoni  ikkimlamchi 
bozorda  birmuncha  tezlashadi.  Yuqorida  taʼkidlangan  xususiyatlariga  koʻra,  pul 
bozori  instrumentlari  birlamchi  bozorga  joylashtirilgandan  soʻng,  ularni  sotish 
uchun kelajakda xaridorlarni topish unchalik qiyin boʻlmaydi. Pul bozorining yana 
bir  xususiyati  ushbu  bozor  ulgurji  bozor  hisoblanadi,  yaʼni  undagi  aksariyat 
tranzaksiyalar  yirik  hajmda  boʻlishi  kuzatiladi.  Ilgʻor  xorij  mamlakatlari 
tajribasidan  kelib  chiqadigan  boʻlsak,  real  sektor  korxonalari  pul  bozorining 
muhim  ishtirokchilaridan  hisoblanadi.  Pul  bozori  asosan  insvestorlarga  yuqori 
darajadagi  daromadlilik  darajasini  taklif  etmasada,  oʻzining  yuqoridagi 
xususiyatlari  sababli  ham  investorlar  mablagʻlarini  yoʻnaltiruvchi  investitsiya 
obyekti sanaladi. Pul bozorida qisqa muddatli qimmatli qogʻozlar boʻyicha bitimlar 
tuzilishi ushbu bozorning jozibadorligini taʼminlaydi.  
Pul  bozori  vujudga  kelishiga  toʻxtaladigan  boʻlsak,  1970  yillarda  AQSHda 
inflyatsiya  darajasi  oshganligi  sababli,  banklar  taklif  etadigan  depozit  stavkalari 
investorlarni qanoatlantirmagan, ushbu holatdan foydalangan brokerlik agentliklari 
depozit  stavkalaridan  yuqoriroq  foiz  stavkalari  toʻlaydigan  pul  bozori 
instrumentlari  reklama  qilishni  boshlagan.  Bunga  qarshi  banklar  depozit 
stavkalarini  oshirish  bilan  javob  qaytara  olmagan,  sababi  ular  toʻlashi  mumkin 
boʻlgan  foiz  stavkalari  Markaziy  Bank  tomonidan  chegaralab  qoʻyilgan.  Ammo 
Markaziy  Bank  bu  holat  boʻyicha  qonunchilik  hujjatlarini  tezda  koʻrib  chiqib, 
                                                
3
Монетар сиёсатдан қўйиш керак 
4
Frederic S. Mishkin, Stanley G. Eakins, Financial Markets and Institutions, US Prentice Hall, 2012. – P. 255   

---

15 
 
tegishli  oʻzgartirishlar  kiritdi.  Shundan  soʻng  yana  depozitlarga  nisbatan  talab 
oshgan boʻlsada, pul bozori oʻz mavqeini saqlab qoldi.