Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Xalqaro  valyuta  bozorida  ayriboshlash  kurslarining  belgilanishi
33
ga 
toʻxtalib  oʻtamiz.  Erkin  bozorda  har  qanday  aktiv  va  mahsulotning  narxining 
belgilanishi  kabi  valyutalar  boʻyicha  ayriboshlash  kurslari  ham  talab  va  taklifdan 
kelib chiqqan  holda belgilanadi.  Ayriboshlash kurslarining  belgilanilishi boʻyicha 
bir  qator  nazariyalar  mavjud.  Birinchi  nazariya  yagona  narx  nazariyasi 
hisoblanadi.  Unga  koʻra  agarda  ikkita  mamlakat  bir  xil  turdagi  mahsulot  ishlab 
chiqarsa  va  mahsulotni  yetkazib  berish  (transportirovka)  xarajatlari  kam  boʻlsa 
hamda savdo toʻsiqlari mavjud boʻlmasa, ushbu mahsulot qaysi mamlakatda ishlab 
chiqazilganidan  qatʼiy  nazar barcha  mamlakatlarda  narxi bir  xil boʻladi. Tasavvur 
qilamiz  Amerikada  ishlab  chiqarilgan  bir  tonna  poʻlatning  narxi  $100,  shunga 
oʻxshash  Yaponiyada  ishlab  chiqarilgan  poʻlatning  bir  tonnasining  narxi  10 000 
iyen  (Yaponiya  pul  birligi)  deb  baholanmoqda.  Yagona  narx  qonuniga  amal 
qiladigan  boʻlsak,  dollar  va  iyen  oʻrtasidagi  ayriboshlash  kursi  100iyen=$1 
($0.01=1iyen)  boʻlishi  kerak.  Bundan  kelib  chiqadigan  boʻlsak,  Yaponiyada  bir 
tonna  amerika  poʻlati  10 000  iyendan  sotilsa,  AQSHda  bir  tonna  yapon  poʻlati 
$100  dan  sotilishi  lozim.  Agarda  ushbu  valyutalar  orasidagi  ayriboshlash  kursi 
200iyen=$1  boʻlsa,  Yaponiya  poʻlatining  bir  tonnasi  AQSHda  $50  dan  sotiladi 
yaʼni ushbu narx AQSH poʻlatidan ikki barobar arzon boʻladi, shu bilan bir qatorda 
AQSHda  ishlab  chiqarilgan  poʻlatning  bir  tonnasi  Yaponiyada  20 000  iyen  yaʼni 
Yaponiya  poʻlatidan  ikki  barobar  qimmatga  sotiladi.  Natijada,  narxi  yuqori 
boʻlganligi  uchun  AQSHda  ishlab  chiqarilgan  poʻlatga  boʻlgan  talab  keskin 
ravishda  pasayib  ketadi  va  bu  holat  faqatgina  $0.01=1yen  boʻlgandagina 
barqarorlashadi yaʼni yaʼni ikkala mamlakatda ham ushbu mahsulot bir xil narxda 
sotiladi.  
Valyutalar  ayriboshlash  kurslarining  belgilanishi  boʻyicha  keyingi  nazariya 
bu  xarid  qila  olish  pariteti  nazariyasi  hisoblanadi.  Ushbu  nazariya  yagona  narx 
nazariyasiga  oʻxshash  boʻlib,  bunda  bir  davlatda  narxlarining  ikkinchi 
mamlakatdagi  narxlarga  nisbatan  oshishi  uning  valyutasining  ikkinchi  davlat 
                                                
33
Frederic S. Mishkin, Stanley G. Eakins, Financial Markets and Institutions, US Prentice Hall 2013, P. 348 
 

---

91 
 
valyutasiga nisbatan devolivatsiya yaʼni qadrining pasayishiga (ikkinchi mamlakat 
valyutasining  birinchisining  valyutasiga  nisbatan  qadrining  oshishiga)  olib  keladi. 
Birinchi  misolga  qaytadigan  boʻlsak,  Yaponiyada  narxlarning  AQSHdagiga 
nisbatan  10  foizga  oshishi,  AQSH  dollarining  Yapon  iyeniga  nisbatan  10  foizga 
oshishi  (Yapon  iyenining  AQSH  dollariga  nisbatan  10  foizga  pasayishi)ga  olib 
keladi.  
Yuqori  taʼkidlanganidek,  foreksda  valyutalar  ayriboshlash  orqali  foyda 
koʻriladi,  yaʼni  ularning  ayriboshlash  kurslari  orasidagi  farqni  toʻgʻri  taxmin  qila 
oladigan investorlar bu vaziyatda yetarlicha foyda koʻrishlari mumkin (1-jadval). 
1-jadval