|
«Bukchaytirilgan skletlar» - murdalarni yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda
ko‘milishi, odamning dunyoga kelishi, ibtido va intiho haqidagi tasavvurlarning inikosi sifatida,
ona qornida va yer bag‘rida bir holatda bo‘lishini aks etirilishidir.
Yevropada bronza davri chorvador qabilalari o‘ziga xos katta birliklarni tashkil etadi.
Sopol buyumlarning shakli va naqshlari o‘z birliklarga xos bo‘lib, ular bir-birlaridan farq qilgan.
Masalan, Janubiy Shvetsiya, Daniya, Germaniya, Pol‘sha, Chexiya, Frantsiya, Venetsiya,
hududlarida, xatto MDH davlatlari territoriyalarida chilvir naqshli sopol buyumlar keng tarqalgan.
Angliya, Frantsiya, Ispaniya, G‘arbiy Germaniya hududlarida esa, oddiy, o‘ziga xos shakldagi
sopol buyumlar tarqalgan.
Yer yuzining ko‘plab hududlaridan bronza (jez) davri yodgor-liklari topilgan. Arxeologlar
ijtimoiy-iqtisodiy va maishiy munosa-batlarni yodgorliklardan topilgan moddiy topilmalarni
o‘rganish orqali tiklab, bronza davri kishilari hayoti va faoliyati haqida ma‘lumotlarga ega
bo‘ldilar. Sharqiy O‘rta yer dengizi bo‘ylarida, xususan Falastinda bronza davrida shahar tipi
markazlari paydo bo‘lgan hunarmandchilik va mustahkamlangan manzillarning shakllanishi bilan
ilk bronza davrida kulolchilik charxi paydo bo‘ladi. Ushlagichli cho‘zinchoq ko‘zalar va turli
shakldagi idishlar bronza davrida keng tarqaladi. Falastin yodgorliklarida bronza, mis, kumush
metali keng ishlatilgan. Hatto milddan avvalgi III ming yillik oxirlarida kumush idishlar keng
tarqalgan. Falastinda bronza davriga mansub kumush xazina topilgan. U 35 xil predmetdan iborat
bo‘lib, uning tarkibida turli buyumlar, idishlar, bezaklar bo‘lgan. Bronza davri manzillari
ko‘pincha mudofaa devorlari, bilan o‘ralgan, to‘g‘ri burchakli binolardan iborat bo‘lgan. Bu davr
shahar xarobalarining o‘rni 2-4ga etadi va buyumlarning joylanishi, qurilishi shakli o‘ziga xos
reja asosida bo‘lgan.
Falastin yodgorliklari mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lib, bu devorlarning eni 4,5
metrdan to 8 metrgacha bo‘lgan. Masalan, Fara yodgorligi xarobasi devorlar bilan o‘ralgan. Fara
shahri xarobasi hisoblanadi. Shahardan ijtimoiy xarakterdagi binolarning qoldiqlari topilgan.
Yuqori tabaqa uylari, mahalliy hukmdorlarning saroylari ham mavjud bo‘lgan. Shahardan unga
uzoq bo‘lmagan joyda qabriston joylashgan. Bu erda (Ochiq Qabr) kollektiv qabrlar bo‘lib, har
bir qabrda 50-90 murdaning qoldig‘i bo‘lgan. Hatto, bir qabrga 300 kishi ko‘milgan. Qabrlardan
kulolchilik buyumlari (idishlar), zeb-ziynat va ayrimlaridan metal buyumlar topilgan.
Miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o‘zgaradi. Bu
davrga oid bo‘lgan Iordan vohasidagi Xazor xarobasi 50 gani tashkil etadi. U poytaxt, ya‘ni
markaz vazifasini o‘tagan. Xarobada ibodatxona qoldig‘i va zadagon kishilarning uylari qoldiqlari
topilgan. Ilk sinfiy munosabatlar mavjud bo‘lganligini bildiruvchi topilmalar – yuqori tabaqa,
oziq-ovqat omborlari o‘rganilgan.
Kichik Osiyoda Qumtepa yodgorligi bronza davriga mansub bo‘lib, u miloddan avvalgi III
ming yillik bilan belgilanadi. Qumtepa yodgorligi tosh arxitekturasining ajoyib namunasi bo‘lib,
unda uylar poydevorigina emas, balki xonalar ham toshdan urilgan. Kichik Osiyoda bronza
davriga oid bo‘lgan Troya I, Termi manzilgohlaridan bronza qurollar topilgan va o‘rganilgan.
Miloddan avvalgi III ming yillik oxirlarida hunarmandchilikni rivojlanishi shaharlarning
gullab-yashnashiga sabab bo‘lgan. Markaziy Osiyo shaharlari – Troya II, Polisxni V, Axlatenbel
1-2 ga maydonni tashkil etgan. Beyjesulton shahar xarobasining maydoni 24ga teng bo‘lib,
yodgorlik xarobalardan shahar xususiyatiga xos elementlar, hukmdor saroyi, ijtimoiy bino
qoldiqlari topilgan va o‘rganilgan.
Elamning bronza davri yodgorliklari – Eron hududida Suza kompleksi bo‘lib, u miloddan
avvalgi III ming yillikning birinchi yarmiga oiddir. Suza kompleksidan buqa, echki, baliq, . . .
suratlari solingan kulolchilik buyumlari, bronza qurollar – bolta, xanjar, qadimgi Elam yozuvi aks
ettirilgan plastinkalar topilgan.
MDH davlatlari hududida ham bronza davri yodgorliklari o‘rganilgan. Janubiy Sibir‘
hududida bronza davri yodgorliklaridan eng qadimiysi Afanas‘ev madaniyati bo‘lib, u miloddan
avvalgi III ming yillikka oid. Afanas‘ev madaniyati Enisey (Enasoy) daryosi bo‘yida joylashgan.
Afanas‘ev yodgorligidan qadimgi qabrlar o‘rni topilgan. Bu qabrlar ustiga tosh taxlangan chuqur
65
qabrlar bo‘lib, unga murdalar yonlab qo‘yilgan. Ularning yonida oziq-ovqatlar, mehnat qurollari
qoldiqlari saqlangan.
Miloddan avvalgi II ming yilliklarda G‘arbiy Sibir‘ xududida Andronov madaniyati keng
tarqalgan. Andronovo madaniyati tipi- Janubiy Sibir‘, Janubiy Ural, Qozog‘iston shimoliy
hududiga mosdir. Andronovo madaniyati qabrlar va makonlardan iborat bo‘lgan. Qabrlar – to‘g‘ri
burchakli bo‘lib, yog‘och va tosh plitalar bilan yonlari mustahkamlangan. Andronovo
madaniyatiga oid makonlarda metallurgiya, chorvachilik, motiga dehqonchiligi rivojlangan.
Ko‘plab jez qurollar, don qoldiqlari topilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
