Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

Global toʻlov tizim sxemalari 
Kriptovalyutalar mustaqil tizim hisoblanib, ular mutlaq avtonom va hech 
kimning yordamiga muhtoj emas, ya’ni bir markazlashgan tizim orqali 
boshqarilmaydi va shu xususiyati bilan an’anaviy toʻlov tizimlaridan farq qiladi.
An’anaviy toʻlov texnologiyalari (A) va blokcheyn texnologiyalarning (B, C) global 
tizim sxemasi tasvirlangan. Markazlashgan toʻlov tizimida tizim Markaziy bank 
tomonidan tijorat banklari orqali boshqariladi. Unda Markaziy bankning asosiy roli 
toʻlovlarning haqqoniyligi va xavfsizligini ta’minlashdan iborat. Markazlashmagan 
yoki taqsimlangan tizimda esa bunday markaziy boʻgʻinga ehtiyoj yoʻq. Chunki 
toʻlovlar boʻyicha ma’lumotlar tizimning barcha ishtirokchilarida mavjud boʻlib, 
ular oshkora hisoblanadi va tizim ishtirokchilari tomonidan tasdiqlanadi. 
Bugungi kunda dunyo boʻyicha 2396 ta kriptovalyutalar roʻyxatga olinib, 
ularning jami bozor kapitallashuvi 204.09 mlrd. AQSH dollariga teng.
83
Blokcheyn texnologiyalarda kriptovalyutalarni bir hamyondan boshqasiga 
mablagʻ oʻtayotganini koʻrib turish mumkin, ammo uni taqiqlab ham, bloklab ham 
boʻlmaydi. Shuningdek kriptovalyutalarning soni chegaralangan boʻladi va ularning 
inflyatsiyaga uchramasligiga sabab boʻladi. Masalan, tahminan 2040-yilga borib 
83
https://www.investing.com/crypto/currencies (11.10.2018) 

---

387 
maynerlar tomonidan 21,000,000 Bitkoyn topiladi, soʻng toʻxtatiladi. Undan keyin 
nima boʻlishi haqida taxminiy tasavvurlargina mavjuddir.
 
Kriptovalyutalarning oʻziga xos xususiyatlaridan biri ularning maxfiyligidir, 
ya’ni anonim ismlar orqali ularning kimga tegishli ekanligini aniqlab boʻlmaydi. 
Natijada noqununiy pul aylanmasi, giyohvand moddalar uchun, terrorizmni 
moliyalashtirish uchun yaxshi toʻlov vositasiga aylanib qolishi mumkin. 
Kriptovalyutalarning yana bir xususiyati ularning nomarkazlashgan tizimga egaligi 
tufayli ularda vositachilar boʻlmaydi, shu tufayli oʻzaro ikki shaxs oʻrtasida bitim 
tez va kamroq xarajatlar orqali amalga oshiriladi. Biroq xato amalga oshirilgan 
toʻlovlarni ortga qaytarishning imkoni mavjud emas.
Bugungi kunda dunyoda eng yuqori qiymatga ega TOP 20 kriptovalyutalar 
roʻyxati keltirilgan.