Vеnа qоn tоmiri jаrоhаtlаngаndа qоn qоrа-qizil rаngdа tizillаb оqа bоshlаydi. Аgаr qоn аlоhidа tоmchi ko’rinishidа оqsа vа jаrоhаt jоyi hаm qоnаsа bu kаpillyar qоn оqish hisоblаnаdi. Аrteriya qоn tоmiri jаrоhаtlаngаndа jаrоhаt jоyidаn uzik-uzik tizillаgаn qоn оqishi kuzаtilаdi.
Vеnа vа kаpillyar qоn оqishini jаrоhаtlаngаn jоyni mоddiy bilаn jips bоg’lаsh оrqаli to’хtаtilаdi. Buning uchun jаrоhаtlаngаn jоygа mikrоblаrni o’ldiruvchi dоkа bo’lаkchаsi buklаb qo’yilib uning ustigа vаtа qаtlаmi qo’yilаdidа bint bilаn mаhkаm bоg’lаnаdi.
Аrteriyadаn qоn оqishi eng хаvfli hisоblаnаdi. Bundаy jаrоhаtlаnishdа qоnni to’хtаtish uchun jаrоhаt jоyidаn yuqorirоqdаn аrteriyani mаhkаm qisib bоg’lаsh, аgаr bu bilаn qоn to’хtаmаsа jgut yoki burаmаdаn fоydаlаnish kerak bo’lаdi (9.3, 9.4.-rаsm). Buning uchun rеzinа quvur, ip, qаyish, rumоl vа bоshqаlаrdаn fоydаlаnilаdi. Jgut bilаn аrteriyaning jаrоhаtlаngаn jоyini yuqorisidаn mа’lum no’qtаlаrdаn tаnаgа mаhkаm qisib bоg’lаnаdi. Tаnаdаgi jаrоhаtlаngаn jоylаrdаn qоnlаrni оqishini to’хtаtish no’qtаlаri 9.5.-rаsmdа ko’rsаtilgаn.
1 2 3 4
9.4.-rаsm. Аrteriyani оstki suyaklаrgа bаrmоqlаr bilаn qisish usullаri:1-chаkkаgа оid; 2-pаstki jаg’gа оid; 3- bo’yingа оid; 4-bilаkkа оid; 5-kаftgа vа kаft ustigа оid; 6-sоngа оid.
Arteriyalardan qon ketishi o‘ta xavflidir. Chunki, bunda qisqa vaqt ichida organizmdan ko‘p qon oqib chiqadi. Arteriyalardan qon ketishi, chiqayotgan qonning avval qizil, qirmizi rangda bolishi, uning xuddi favvoraday katta kuch va zarb bilan tashqariga otilishi bilan belgilanadi. Venalardan qon ketganda arteriyadan farqli olaroq, rangi birmuncha tuqroq bolib, qon sekinlik bilan uzluksiz oqib turadi. Kapillyarlardan qon ketishi teri, teri osti toqimasi va mushaklardagi mayda-mayda tomirlarning zararlanganida uchraydi. Kapillyarlardan asta-sekinlik bilan qon sizib chiqqanida, jarohat yuzasi qip- qizil bolib, tobora kengayib boradi. Parenximatoz qon ketishi ichki azolar: jigar, taloq, buyrak, opka zararlanganvda qayd etiladi: Bu holat ham oz navbatida inson hayoti uchun nihoyatda xatarli hisoblanadi.
Qon ketishi ichki va tashqi bolishi mumqnn. Tashqi qon ketishida teri krplamalari va kozga korinib turgan pshlliq pardalardagi jarohat orqali yoki boshliqlardan tashqariga qon chiqib, oqib turadi.
Ichki qon ketishida toqimalar, azolar yoki boshliqlar ichi qonga tola boshlaydi. Toqimalarga quyilgan qon ularning orasiga singib, uni shishirib, kengaytirib yuboradi, infiltrat yoki qontalash paydo boladi. Qon toqimalar ichiga bir tekis singimay, ularni bir chetga surib qoyshi tufayli atrofi qon bilan cheklangan boshliq yuzaga kelsa, buni gematoma deyiladi.
Shikastlangan odamning, ayniqsa, bir yola har xil shikastlarga duchor bolgan odamning birdaniga 1- 2 litr miqdorida qon yodotishi uning olimi bilan ham tugashi mumkin.
Оyoqlаr jаrоhаtlаngаndа, qоn оqimini to’хtаtishning eng muhim usuli оyoqni, bеlning yuqori qismigа mаhkаm qisib bоg’lаsh hisоblаnаdi. Jgutni bоg’lаshdаn оldin оyoqlаr ko’tаrilаdi. Shuningdеk bilаk tirsаklаr jаrоhаtlаnib аrteriyadаn qоn оqishini kuzаtilgаndа jаrоhаtlаnish ko’rinishigа qаrаb jgut yoki uning o’rnini bоsаdigаn mоddiylаr bilаn bоg’lаnаdi 20.6.-rаsm.
1 2 3 9.5.-rаsm. Аrteriyadаn оkаyotgаn qоni to’хtаtishdа оyoqlаrni mаksimаl egish; 1-еlkа оldi; 2-еlkа; 3-bеl; 4-bоldir.
Jgutni qоn to’хtаgunchа qisish kerak. Jgutni qisilgаn hоlаtdа 1…1,5 sоаtdаn оrtiq qоldirish mumkin emаs, аks hоldа to’qimаlаrdа hujаyrаlаrni o’lishi bоshlаnаdi. Bu vаqtdа shikаstlаngаn оdаmni yaqin mеditsinа muаssаsаsigа еtkаzish zаrur bo’lаdi.
Аgаr jаrоhаt muskul оstidа yoki shu kаbi nоqulаy jоylаrdа, murаkkаb hоlаtlаrdа bo’lsа jgutdаn fоydаlаnish mumkin emаs. Bundа qоrin bilаn sоn оrаsigа porolon yoki bоshqа yulmshоq mоddiy qo’yilаdi. So’ng оyoqlаr mаksimаl egilаdi vа u bеlning yuqori qismigа mаhkаm bоg’lаnаdi.
Qon ketishi (oqishi) ni vaqtincha to‘xtatish usullari
Qon qay xilda ketayotgani (arteriya, vena yoki kapillyarlardan) ga qarab, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish vaqtida qanday vositalar ishga solinishiga kora, qon ketishi(oqishi) vaqtincha, yoxud uzil-kesil toxtatiladi.
Arteriyadan tashqariga otilib chiqayotgan qonni vaqtincha toxtatish uchun rezina jgut yoki burama solish, qol yoki oyoqni imkoni boricha qattiqroq bukilgan holatda boglash, arteriyaning shikastlangan joyidan biroz yuqori qismini barmoqlar bilan bosish maqsadga muvofiqdir.
Uyqu arteriyasi jarohatning quyi qismidan shu atrofdagi unga yaqinroq, qattiq jism, yani suyakka barmoq bilan asta bosiladi. Umuman, arteriyalarni barmoq bilan uning yonidagi yoki ustidagi biror suyakka bosib turish qon oqishini vaqtincha toxtatishning eng qulay va osoq tezkor usullaridan biri hisoblanadi.
Boshdagi jarohatdan qon ketayotganida chakka arteriyasya (1) bosh barmoq bilan quloq suprasining old tomonidagi chakka suyagiga bosiladi. Yuzdagi ja-rohatlardan qon ketayotganida payetki jag arteriyasi (2) jag burchagiga bosiladi. Umumiy uyqu arteriyasi (3) boyinning oldingi yuzasida hiqildoqning yon tomonidan umurtqa pogonasi suyaklariga bosiladi. Avval bu boglam tagidan shikastlangan arteriya ustiga pishiq qilib oralgan bint, salfetka yoxud paxta qoyiladi.
Yelka bogimi, yelkaning yuqoridagi uchdan bir qismi yoki qoltiqosti chuqurchasidagi jarohatdan shikastlangan omrov osti arteriyasi (4) omrov us-tidagi chuqurchada 1-qovurgaga bosiladi.
Yelkaning ortadagi yoki pastdagi uchdan bir qismi jarohatlanganda yelka arteriyasi (5) yelka suyagining boshchasiga bosiladi, buning uchun yelka bogimining ustki yuzasiga bosh barmoqni asta qoyib, qolgan barmoqlar bilan arteriya bosiladi. Yelka arteriyasi (6) ni ikki boshli mushak yon tomonida yelkaning ichki tarafidan yelka-suyagiga bosiladi. Qol panjasi arteriyalari shkastlanganda esa, bilak arteriya (7) si kaft usti sohasida bosh barmoq yonidan tagidagi suyakka bosiladi. Son arteriyasi (8) (son arteriyasi orta va pastki uchdan bir qismidan shikastlanganida) musht qilib tugilgan qol bilan chov qismida qov suyagiga bosiladi. Boldir yoki oyoq panjasi qismidagi jarohatdan arterial qon oqayotganida taqim arteriyasi (9) taqim chuqurchasi qismida siqilib qoladi, buning uchun qolning bosh barmogi tizza bogimining oldingi yuzasiga qoyiladi, boshqa barmoqlar bilan esa arteriya suyakka bosiladi.
Oyoq panjasi ustki tomonidagi arteriyalarni (10) ularning ostidagi suyaklarga bosish, keyin zsa, oyoq panjasiga ustidan bosib turadigan boglam qoyish zarur. Arteriyadan kuchli qon ketayotgan taqdirda boldir qismiga choziluvchan jgut quyish yozim. Tomirni barmoq bilan bosib, qon oqishi vaqtincha toxtatilgandan song, imkoniyati bor joylarga tezkorlik bilan jgut yoki burama solish va jarohatni steril boglam bilan boglab qoyish darkor.
Qol-oyoqlarning yirik arterial tomirlari shikastlangan paytlarda jgut yoki burama solish qonni vaqticha toxtatishning eng maqul va asosiy usuli ekanligini unutmaslik kerak.
Jgutni son boldir, yelka va bilak qismlariga jarohatga yaqinroq qilib, ammo qon oqayotgan joydan biroz yuqoriga solish lozim. Bunday holatda jgut ostidagi terini qisib, ogritmaslik maqsadida uni yengilroq kiyim ustidan yoki uning tagiga yumshoqroq narsa (sochiq, bint) qoyish bilan amalga oshirish zarur. Jgut haddan tashqari katta kuch bilan tarang qilib solinsa, uning ostidagi nozik toqimalar, ayniqsa, asab tomirlari ezilib, shikastlanishi mumkin. Agar jgut yetarli darajada tarang qilinmay, bosh tortilsa, arteriyadan qon ketishi davom etadi. Bu esa, qol yoki oyoqdagi qonni teskari yonalishda olib ketayotgan vena qon tomirlarining qisilgani alomatidir.
Shikastlangan qon tomir ustiga jgut qoyilgan vaqtning kuni, soati, daqiqasi qogozga aniq va ravshan yozilib, odatda uni kozga yaqqol tashlanib tu-radigan joy, jgut ostiga qistirib qoyiladi. Lekin, ob-havoning turli sha-roitlarida, qolaversa yolda bu qogoz parchasining ivib, yirtilib yoki yoqolib qolmasligi uchun bu malumotlar pastali qalam bilan osha qoyilgan jgut yoki togridan-togri yaradorning terisiga yozilgani maqul. Shuni unutmaslik lozimki, qoyilgan jgut qol yoki oyoqda uzoq vaqt nazoratsiz qolishi mumkin emas. Aks holda jgut koyilgan joydan pastki qismdagi toqimalar nobud bolishi mumkin. Malumki, jgut yoz paytlarida uzogi bilan 1,5- 2 soat, qish paytlarida esa, 1- 1,5 soat muddatga qoyilishi shart. Belgilangan muddatdan song agar yana bu holat davom etishi zarur bolsa, arteriyani barmoq bilan asta bosib turib, tomir urishini tekshirib turgan holda jgutni 5-10 daqiqaga boshatib, avvalgi joydan sal yuqoriroq yoki pastroqqa yana qaytadan solish lozim. Keyin jgutning qaytadan qoyilgan vaqgi alohida qayd etiladi. Jgut bolmagan holda arteriyadan qon oqishini burama solish yoki qol-oyoqni mumkin qadar koproq bukib, shu holatda mahkam qilib boglab qoyish bilan ham toxtatish mumkin.
Burama solib oqayotgan qonni toxtatish uchun tizimcha, dumaloq qilib oralgan romolcha, gazlama va boshqa narsalardan foydalanish mumkin. Lekin, elektr yoki telefon simlarini bu maqsadlarda aslo ishlatmasliq zarur. Oddiy belbog, kamar yoki boyinbogdan jgut ornida foydalansa ham boladi. Lekin ular qoshqavat qilib sirtmoq shaklida qol yoki oyoqqa solinishi lozim.
Vena va kapillyarlardan tashqariga sizib chiqayotgan qon oqishini vaqtincha toxtatish uchun jarohatni bosib turadigan steril boglam qoyish va badanning shikastlangan qismini tanaga nisbatan biroz yuqoriroq holatga keltirish ham kifoya. Bazan, bu holat qon ketishini uzil-kesil toxtatish uchun yetarli bolishi mumkin. Arteriya va vena qon tomirlaridan ketayotgan qon oqishini uzil-kesil toxtatish jarrohlik usullari bilan amalga oshiriladi.
Agar qaysidir ichki azolardan qon ketayotgani taxmin yoki shubha qilinsa, darrov osha sohaga muz solingan xaltachalar qoyish, shikastlangan odamny iloji boricha tezlik va ehtiyotkorlik bilan zambilga yotqizib yaqinroqdagi tibbiy muassasaga yetkazish zarur
Do'stlaringiz bilan baham: |