O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

10.3 Kreditlarni tasniflanishi va ular bo’yicha zaxira tashkil qilish.

Bank aktivlarining sifatini aniqlashga ularning kredit portfelini o‘rnatilgan me‘yorlar asosida tavsiflab chiqish orqali erishilishi mumkin. O‘zbekistonda 1996 yil iyulidan boshlab Markaziy bank tasdiqlagan ko‘rsatmaga asosan tijorat banklari aktivlarini tavsiflash va ssudalar bo‘yicha yuqotishlar bo‘yicha zahiralarni tashkil qilish amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining
«Markaziy banki to‘g‘risida»gi va «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunga asosan aktivlarni tavsiflash, muammoli yoki harakatsiz kreditlar bo‘yicha zahiralarni tashkil qilish amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida 2015 yil 14 iyulda 2696-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan "Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi NIZOM"⁶⁰iga muvofiq tijorat banklarining kredit qo‘yilmalari tasniflanadi va ular bo‘yicha maxsus zahiralar shakllantiriladi.
Kreditni tasniflash tizimi quyidagi mezonlar bo‘yicha qarzdorni baholashdan boshlanadi:

• 
  tendentsiya va tarmoq (iqtisodiy sektor) kelajagi; - qarzdorning moliyaviy axvoli; - mijozning kredit tarixi;
  
• 
  muayyan loyixaning iqtisodiy jihatdan asoslanishi; - korxonadagi menejment sifati.
  

⁶⁰ O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining "Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to’g’risidagi NIZOM"2015 yil 14 iyul № 2696.
Bank aktivlari qo‘yidagi toifalar bo‘yicha tasniflanadi: standart, substandart,qoniqarsiz, shubhali va umidsiz.

2. jadval

Kreditlarning sifati bo’yicha shakllantirilishi lozim bo’lgan zahiralar normasi⁶¹

Kreditlarning sifati bo‘yicha sinflari	Ehtimoliy yo‘qotishlar bo‘yicha zahiralar uchun ajratmalar normasi
Standart Substandart Qoniqarsiz Shubhali Umidsiz	1% 10% 25% 50% 100%

Sifati «standart» deb tasniflangan aktivlar qaytarilishida muammolar kuzatilmaydi. Bunda asosiy qarz summasining va foizlarining hech qanday qismi muddati o‘tgan yoki shartlari qayta ko‘rib chiqilmagan bo‘lishi lozim. Asosiy qarz summasi yoki foizlardan muddati o‘tgan va shartlari qayta ko‘rilgan aktivlar sifati «standart» deb tasniflanishi mumkin emas.
Tijorat banki zaxira kapitali tarkibida sifati «standart» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining bir foizi miqdorida standart aktivlarga yaratiladigan zaxira shakllantirishi lozim.
Standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar tijorat banklari tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan so‘ng qolgan sof foyda hisobidan mazkur Nizom kuchga kirgan kundan keyin ajratilib, hisobot sanasiga sifati «standart» deb tasniflangan aktivlar qoldig‘idan kelib chiqqan holda tashkil qilinadi.
Qarzdorning moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy holatlar yoki tendentsiyalar mavjud bo‘lib, agar ular bartaraf etilmasa, moliyalashtirilgan loyihaning amalga oshishiga yoki qarzdorning aktivni o‘z vaqtida to‘lash qobiliyatiga nisbatan shubha paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan aktivlar sifati «substandart» deb tasniflanadi. Bunda moliyaviy holati yoki ta‘minotni nazorat qilish borasida bir muncha shubhalar bo‘lgan, kredit hujjatlarida etarlicha axborot bo‘lmagan yoki ta‘minot bo‘yicha hujjatlari bo‘lmagan «standart» deb tasniflangan aktivlarning sifati ham «substandart» deb tasniflanishi lozim.
Tijorat banki sifati «substandart» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining o‘n foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim.
Quyida keltirilgan omillardan hech bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lsa, aktivlarning sifati
«qoniqarsiz» deb tasniflanadi:

• 
  asosiy to‘lov manbalari qarz to‘lash uchun etarli bo‘lmasa, ta‘minotga qo‘yilgan mulkni va qarz oluvchining boshqa asosiy vositalarini sotish, to‘lanishi lozim bo‘lgan qarzlarni uzaytirishlarni hisobga olgan holda qo‘shimcha to‘lov manbalarini topish talab etiladigan bo‘lsa;
  
• 
  qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag‘larining mo‘ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplash uchun etarli bo‘lmasa;
  
• 
  qarz oluvchining kapitali etarli darajada bo‘lmasa;
  
• 
  ushbu sohaga nisbatan tendentsiya va istiqbollar barqaror bo‘lmasa;
  
• 
  ta‘minot qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech bo‘lmaganda asosiy qarzning to‘lanmagan summasiga teng bo‘lsa;
  
• 
  asosiy qarz va foizlar bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lib, uning muddati 90 kundan oshmagan bo‘lsa.
  

Tijorat banki sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yigirma besh foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘lib, mavjud sharoitda aktivlarning to‘liq qaytarilishini shubha ostiga va kam ishonchli qilib qo‘yadigan aktivlar



⁶¹ Jadval muallif tomonidan ma’lumotlar asosida tayyorlangan
sifati «shubhali» deb tasniflanadi. Bunda yo‘qotishlar ko‘rish ehtimoli yuqori bo‘lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo‘lgan aktivlar sifati sharoit oydinlashguncha «umidsiz» deb tasniflanmaydi.
Quyida keltirilgan omillardan hech bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lsa, aktivlarning sifati
«shubhali» deb tasniflanadi:

• 
  «qoniqarsiz» aktivlarning hech bo‘lmaganda birorta ko‘rsatkichi, shuningdek ayrim boshqa salbiy tavsiflari mavjud bo‘lsa (bozorda oson sotiladigan ta‘minotning mavjud emasligi yoki ta‘minlanmagan aktivlarning mavjudligi yoxud qarz oluvchining bankrot deb e‘lon qilinishi);
  
• 
  yaqin kelajakda aktivning qisman to‘lanish ehtimoli mavjud bo‘lsa;
  
• 
  asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 90 kundan ortiq lekin, 180 kundan oshmagan muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud bo‘lsa.
  

Tijorat banki sifati «shubhali» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining ellik foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim.
Shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmagan yoki qaytmasligidan dalolat beruvchi omillar yoki alomatlar mavjud bo‘lgan hamda qaytmaydigan yoki qiymati juda pastligi tufayli hisobini balansda aktiv sifatida yuritilishi maqsadga muvofiq emas deb baholanadigan aktivlar sifati
«umidsiz» deb tasniflanadi. Bunday tasniflash aktivlarda umuman hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud emasligini bildirmaydi. Biroq, tijorat banklari o‘z balanslarida bunday aktivlarning hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emas. Tijorat banki tomonidan ta‘minotga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish yoki uni qaytarish choralari qo‘llanishi lozim.
Bank aktivlarning sifati «umidsiz» deb tasniflanishi uchun quyida keltirilgan omillardan hech bo‘lmaganda bittasi mavjud bo‘lishi kerak,:

• 
  aktivlarni undirilishi sud jarayonida bo‘lsa;
  
• 
  qarzdor va lizing oluvchidan undirilgan, garovga qo‘yilgan mol-mulkka bo‘lgan huquqlardan foydalanish yo‘li bilan tijorat banki tomonidan balansga qabul qilingan kundan boshlab uch oy muddatda sotilmagan va bank faoliyatini kengaytirish uchun sotib olingan binodan ikki yil mobaynida foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq foydalanilmay qo‘yilgan paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan bo‘lsa;
  
• 
  aktivlarning to‘lash muddati uzaytirilgan bo‘lsa;
  
• 
  asosiy qarz va foizlar bo‘yicha 180 kundan ortiq kunga muddati o‘tgan qarzdorlik mavjud
  

bo‘lsa.
Tijorat banki sifati «umidsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy
qarz (qoldiq) summasining yuz foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim.
Tijorat bankining investitsiya portfeli quyidagi omillar asosida tasniflanishi va belgilangan miqdorda ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash zaxirasi yaratilishi lozim:

• 
  oxirgi bir yil davomida tijorat bankiga daromad keltirmagan investitsiya — «qoniqarsiz» sifatida;
  
• 
  oxirgi ikki yil davomida tijorat bankiga daromad keltirmagan investitsiya — «shubhali» sifatida;
  
• 
  oxirgi uch yil davomida daromad olinmagan investitsiya sifati — «umidsiz» sifatida.
  

Markaziy bank tomonidan muayyan aktivlar sifatini yanada salbiy tasniflash uchun asos bo‘ladigan omillar jumlasiga kiradiganlari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  tijorat banki kredit portfeli umumiy holatining yomonlashuvi;
  
• 
  tijorat bankida kreditlar berishga doir etarli tahlil va tekshiruvlarning o‘zgarishi yoki mavjud emasligi;
  
• 
  tijorat banki shu tarmoq va sohaga berilgan kreditlar bo‘yicha amalda zararlar ko‘rganligi;
  
• 
  yirik aktivlarning to‘planishi;
  
• 
  nomaqbul iqtisodiy yo‘nalish va sharoitlar, xususan, qarzdorlarning bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari yoki ma‘muriy-hududiy birlikda katta miqdorda to‘planishi;
  
• 
  tijorat banki tomonidan taqdim etilgan hisobotni tahlil qilish yoki Markaziy bank
  

tomonidan o‘tkazilgan inspektsiya tekshirishlari natijasida aniqlangan qarzdorning yoxud tijorat bankining moliyaviy ahvoliga taalluqli boshqa holatlar.
Yuqorida banklar tomonidan berilgan kreditlar bo‘yicha qarzlarning sifati, mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari, uning moliyaviy holati, kredit riskining darajasi, kelajaqda kreditni qaytib berish imkoniyati, kreditning ta‘minlanganlik darajasini, kreditni to‘lash muddatidan necha kun o‘tganligini kabilarni inobatga olgan holda guruhlarga tasniflanadi. Kreditlarni tasniflashdan asosiy maqsad qarz oluvchining to‘lay olish qobiliyatini hamda qarzning o‘z vaqtida qaytarilishi uchun pul oqimining holatini baholashdan iborat.
Shu bilan birga tasniflangan kreditlarning har qaysi guruhga kirishi darajasi tez sotiladigan aktivlar va yuqori likvid mablag‘larning mavjudligi bilan belgilanadi.