O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

Ishning  mazmuni.  Halqali  skolopendra  issiqsevar 
ko'poyoqlilardan  bo’lib,  0 ’rta  Osiyo,  xususan  O’zbekiston- 
ning tog’li tumanlarida keng tarqalgan (60-rasm).
175
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

60-rasm. Ko'poyoqlilarning turlari
A-skoIopendrella,  B-laboyoq  paximer,  V-laboyoq  litobus,  G-ikki juftoyoq 
polidesma,  D-pauropod:  1-bosh;  2-antenna;  3-oyoqjag’;  4-gavda;  5-anal 
teshigi; 6-bo’yin bo’g’imi; I-XIX-tana bo'g'imlari.
Uning  uzunligi  10-15  sm.ga  yetadi.  Ba'zida  28  sm 
kattalikda bo'lishi  mumkin.  Gavda shakli  silindrsimon  uzun, 
bosh  va  tana  qismlardan  iborat.  Rangi  qoramtir  qo’ng’ir 
’  tusga  ega.  Gavdasi  24  segmentdan  tashkil  topgan  bo’lib, 
bulaming  faqat  21  tasi  aniq  ko’rinadi  (II-XXII  bo’g’inlar). 
Boshidagi  bir juft  bo’g’imli  mo’ylovlar-antennalari  sezuv va 
hidlov  vazifasini  bajaradi.  Bosh  qismida  mo’ylovlaridan 
tashqari,  juft  jag’lari:  yuqori  jag’  mandibula  va  ikki  jufit 
pastki  jag’lari-maksillalari  mavjud.  Mandibula  ovqatni 
maydalaydigan  asosiy  organdir,  chunki  uning  oxirgi' 
bo’g’imida xitindan iborat «tishcha»lari bo’ladi.
Maksillalar  ovqatni  ushlab  turish  va  og’izga  olib  kelish 
vazifasini  bajaradi.  Shuningdek,  bosh  qismida  har  bir 
antennaning asosida mayda sodda ko’zlari joylashgan.
Boshdan  keyin  birinchi  tana  segmentida  bir  jufit 
o'roqsimon  katta  laboyoqi  joylashgan  (shuning  uchun  ham 
bularni  laboyoqlilar  deyiladi).  Bu  oyoqlar  yordamida  ular 
o'ljasini  tutadi  va  o’ldiradi.  Bu  oyoqning  oxirgi  bo’g’imi
176
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o’tkirlashib  ilmoqqa aylangan va uchida zahar bezining yo’li 
(nayi)  ochiladi.  Zahar  bezlari  esa  oyoqning  asosida 
joylashgan.
Navbatdagi  tana  segmentlari  yelka 
va  qorindan 
yassilangan.  Ularning  uzunligi  har  xil  bo’lib,  uzun  va  kalta 
bo’g’imlar  galma-gal  bo’lib  joylashgan.  Bo’g’imlarning 
xitinli  kutikulasi  hamma joyida bir xil  qalinlikda emas,  ya'ni 
yelka  plastinkasi-tergit  va  qorin  plastinkasi-stemitda  xitin 
qalin  bo’lib,  bo’g’im  yon  plastinkalari-plevralarda  esa  xitin 
juda  yupqa  bo’ladi.  Shu  sababli  qirqoyoq  yon  tomonlarga 
burilib  tez  harakat  qiladi.  Har  bir  bo’g’imda  bir  jufitdan 
yurish  oyoqlari  mavjud.  Skolopendraning  7  bo’g’imli 
oyoqlari  tez  yurishga  va  yugurishga  hamda  o’z  o'ljasini 
qattiq 
ushlashga 
moslashgan. 
Oxirgi  juft 
oyoqlari 
boshqalaridan uzunroq,  ilmoqsimon, orqaga qayrilgan bo’lib, 
sudralib yuruvchi  oyoq deb  yuritiladi.  Tananing oxirgi  ikkita 
bo’g’imi juda  kichkina  bo’lib,  oxirgi  segmentda anal teshigi 
joylashgan.  Tana  yon  tomonlarida  (deyarli  hamma  uzun 
bo’g’imlarda) nafas teshigi-stigmalari mavjud.
Ishning  bajarilishi:  fiksasiya  qilingan  skolopendralami 
petri  kosachasiga  solib,  ularning  tashqi  tuzilishini  toMiq 
o ’rganib  chiqing.  So’ngra  uning  bosh  qismini  ajratib  olib, 
qo’1  lupasi  yordamida  bosh  qismidagi  organlami  o’rganing. 
JagMarini  ajratib olib buyum oynasiga qo’yib bir tomchi suv 
tomizing va yopqich oyna bilan yopib, mikroskopning kichik 
ob'ektivi orqali kuzating.