O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

7. Evolyutsion yoki filogenetik usul. Bu usul evolyutsion taraqqiyot jarayonida o’simlik guruhlari 
yoki ayrim turlarning paydo bo’lishini hamda ulardagi morfologik shakl tuzilishidagi organlarning 
rivojlanish  tarixini  o’rganadi.  Evolyutsion  va  filogenetik  usul  asosan  solishtirma  morfologik  va 
fitopoleontologik (paleobotanika) izlanishlarga asoslangan holda tekshirish olib boradi va o’simlik 
ontogenezini  to’g’ri  tushunishga  yordam  beradi.  Yuqorida  keltirilgan  usullarning  hammasi  ham 
o’zicha mustaqil ahamiyatga ega bo’la olmaydi, albatta. Shu sababli har bir usul yuzasidan olingan 
ma’lumotlar bir-biri bilan taqqoslanilishi yaxshi natija beradi. 
1. Botanikaning hujayralarni o’rganuvchi bo’limiga sitologiya deyiladi. U tirik mavjudotlarning eng 
kichik  tuzilishiga  ega  bo’lgan  biologik  qismidir.  Deyarli  barcha  tirik  mavjudotlar  -    o’simliklar, 
hayvonlar  va  sodda  organizmlar  hujayralardan  tashkil  topgan.  Hujayra  organik  olamning  ma’lum 
taraqqiyoti bosqichi davrida, tirik materiyaning asta-sekin takomillashishi natijasida paydo bo’lgan. 
Tabiatda  hujayrasiz  hayot  formalari  (viruslar,  bakteriofaglar)  ham  mavjud,  lekin  tirik 
organizmlarning  asosiy  shakl  birligi  hujayradir.  Hujayraga  tirik  materiyaning  barcha  jarayonlari: 
o’sish,  oziqlanish,  nafas  olish,  ta’sirchanlik  va  ko’payish  xosdir.  Hujayraning  tuzilishi  va  hayotiy 
jarayonlari haqidagi hozirgi ma’lumotlar, 300 yildan ko’proq davrdagi ilmiy kuzatishlar natijasidir. 
Gollandiyalik olim A. Levinguk (1832-1723) mikroskop yordamida birinchi marotaba erkin harakat 
qiluvchi  yakka  hujayralarni  kuzatib,  bir  hujayrali  sodda  organizmlar  mavjudligini  aniqlagan.  XIX 
asrdagi  yirik kashfiyotlar natijalari 30-40  yillarda nemis olimlari zoolog - T. Shvan va botanik M. 
Shleyden  tomonidan  hujayra  nazariyasini  yaratishga  sabab  bo’ladi.  Bu  nazariyaga  binoan 
o’simliklarning va hayvonlarning organizmlarini tashkil etgan hujayralar, kelib chiqishi, tuzilishi va 
o’sishi  jihatidan  o’xshashdir.  Keyinchalik  1859  yil  nemets  olimi  Rodolf  Virxov  tomonidan 
hujayraning  ko’payishi  o’rganilib,  bir  hujayra  ikkinchisidan  paydo  bo’lishi  asoslab  berildi.  70-
yillarga  kelib  hujayra  yadrosining  tuzilishi  o’rganila  boshlandi.  Bu  esa  biologiya  faninig  muhim 
qismlaridan  bo’lgan  sitologiya  bo’limini  rivojlanishiga  sabab  bo’ldi.  Tabiyki  barcha  bir  va  ko’p 
hujayrali organizmlar ikkita guruhga: prokariotlar (yadrosiz) va eukariotlar (yadroli organizm)larga 
bo’linadi. 
2. Hozirgi zamon va qazilma organizmlarning tuzilishi to’g’risidagi ma’lumotlarning ko’rsatishicha 
prokariot  va  eukariot  hujayralar  tuzilishi  va  hayotiy  jarayonlari  jihatdan  bir-biridan  keskin  farq 
qiladilar.  Bu  yirik  ikkala  taksonlarning  o’rtasida  oraliq  formalar  (shakllar)  hozircha  noaniq. 
Adabiyotlarda ko’rsatilishicha Kembriygacha davr bo’lgandan 3 milliard yil avval birinchi eukariot 
hujayralar paydo bo’lgan. Ular aftidan prokariotlardan kelib chiqqan bo’lsa kerak degan taxminlar 
bor.  

---

 
13