O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Urug’lanish.  G’unchalar  batomom  ochilib,  gul  urug’lanishga  tayyor  bo’lganda  urug’chi 
tumshuqchasiga kelib tushgan changlar, biror to’sqinlik bo’lmasa, o’sa boshlaydi. Bu vaqtda chang 
ichidagi  borliqni  o’rab  turgan  intina  poralar  orqali  ekzinaga  qavarib  chiqadi  va  chang  naychasini 
hosil qiladi. Chang naychasi asta-sekin tumshuqcha to’qimalari ichida o’sa boshlaydi. Changda ikki 
–  vegetativ  va  generativ  hujayra  bo’lib,  chang  naychasiga  avval  vegetativ  hujayra  yadrosi,  uning 
ketidan  generativ  hujayra  yadrosi  o’tadi.  Nay  ichida  generativ  hujayra  yadrosi  ikkiga  bo’linadi  va 
ikkita  spermiyni  hosil  qiladi.  Chang  naychasi  ustuncha  orqali  o’sib,  tugunchaga  yetgandan  keyin 
murtak  xalta  tomon  o’sib  unga  kira  boshlaydi.  Bu  jarayon  uch  xil  tipda  boradi:  a)  porogamiya  – 
chang naychasi urug’kurtakning mikropilesi orqali murtak xaltaga kiradi; b) xalazogamiya – chang 
naychasi urug’kurtakning xalaza tomonidan uning to’qimalari orqali o’sib kiradi; v) mezogamiya – 
chang naychasi urug’kurtakning yon tomonidan integumentlar orqali murtak xaltaga o’sib kiradi. 
Chang  naychasi  murtak  xaltaga  yetib  kelgach  o’z  mahsulotini  tuxum  appartidagi  sinergid 
hujayralardan  biriga  quyadi.  Natijada,  sinergid  hujayra  shikastlanib  reduktsiyalanadi.  Endi  chang 
naychasidan  bo’shagan  ikki  spermidan  biri  tuxum  hujayra  bilan,  ikkinchisi  markaziy  hujayra 
yadrosi bilan qo’shiladi. Bu jarayonga qo’sh urug’lanish deyiladi. Qo’sh urug’lanishni 1898 yili rus 
olimi  S.G.  Navashin  ochgan.  Urug’langandan  keyin  tuxum  hujayradan  murtak,  markaziy 
hujayradan endosperm rivojlanadi.  
Murtakning  shakllanishi.  Urug’langan  tuxum  hujayra  bir  oz  vaqt  tinim  davrida  bo’ladi. 
Murakkabguldoshlar  va  bug’doydoshlarda  bu  davr  juda  qisqa  bo’ladi  (bir  necha  soat).  Birinchi 
bo’linishda  ko’ndalang  to’siq  paydo  bo’ladi.  Murtak  xaltaning  o’rtasi  tomon  yo’nalgan  hujayra 
terminal,  boshqasini  bazal  hujayra  deyiladi.  Keyingi  bo’linish  turli  o’simliklarda  turlicha  bo’ladi. 
Karamguldoshlarda bazal hujayra ko’ndalang, terminal hujayra uzunasiga bo’linadi va proembrion 
hosil  bo’ladi.  Har  bir  terminal  hujayra  po’sti  bilan  avvalgisiga  perpendikulyar  bo’linadi  – 
kvadrantlar stadiyasi kelib chiqadi. So’ngra har bir kvadrant hujayralar ko’ndalangiga bo’linadi va 
oktantlar  hujayrasini  hosil  qiladi.  Terminal  hujayra  bilan  bir  vaqtda  bazal  hujayralar  ko’ndalang 
bo’linib, osilma sopini shakllantiradi. Osilma sopining yuqorigi hujayrasi pufaksimon o’simta hosil 
qiladi. Pastki oktant hujayralardan keyinchalik novdaning uchki kurtagi va urug’palla barglar hosil 
bo’ladi. Yuqorigi hujayralaridan gipokotil hosil bo’ladi. Osilma sopining eng pastki hujayralardan 
ildiz paydo bo’ladi. 
Endospermning  shakllanishi.  Endosperm  murtakning  rivojlanishida  katta  ahamiyatga  ega,  ya’ni 
murtakni  oziqlantirib  turadi.  Endosperm  ikki  tipda  rivojlanadi.  1-nuklear  2  –  sellyulyar.  Nuklear 
tipida  yadroning  birinchi  bo’linishida  ko’ndalang  to’siq  paydo  bo’lmaydi.  Sellyular  tipida 
yadroning birinchi va keyingi bo’linishlarida ham to’siqlar paydo bo’ladi. Natijada murtak xalta bir 
necha kameralarga bo’linadi.